AN EVALUATION ON İSMAİL DEDE EFENDİ AND HOCA ZEKĀİ DEDE

Yıl 2022, Sayı: 103, 157 - 170, 20.09.2022

Yavuz Demirtaş

Öz

İsmail Dede and Zekāi Dede are two great musicians who have contributed to the enrichment
of the Classical Turkish Music Repertoire with their many works in many genres. They have
been at the forefront of the main sources from which this repertoire has survived to the present
day. Although there are many people with the title of “Dede” in Classical Turkish Music, the
only person known as “Dede Efendi” is İsmail Dede who left his mark on the first half of the
19th century; Zekāi Dede, on the other hand, left his mark on the second half of the century as
one of the few people known as “Hodja” (Hoca). In addition to their current talents, the musical
understanding of the Mawlawī sect, to which they are deeply attached, played an important role
in the success of both Dedes in the art of music. İsmail Dede and Zekāi Dede’s existence in the
19th century, was the occasion for the Ottoman Empire, which was on the verge of collapse in
almost every respect, to achieve a magnificent victory in the field of music in this century. Our
study includes information on the lives, mystical aspects and musicianships of İsmail Dede and
Zekāi Dede, who made great contributions to the development and spread of Turkish Music
with the works they composed, the students they trained, the classical repertoire they conveyed
together with their styles and their evaluations.

Anahtar Kelimeler

Turkish Music, Musician, Composer, İsmail Dede, Zekāi Dede.

İSMAİL DEDE EFENDİ VE HOCA ZEKAİ DEDE ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Öz

İsmail Dede ile Zekai Dede, birçok türde bestelemiş oldukları çok sayıda eserle klasik Türk
musikisi repertuvarının zenginleşmesine katkıda bulunmuş ve günümüze kadar gelen bu
repertuvarın alındığı ana kaynakların başında yer almış iki büyük musikişinasdır. Klasik Türk
musikisinde “Dede” ünvanına sahip birçok kişi bulunduğu halde “Dede Efendi” lakabıyla
anılan yegane kişi XIX. yüzyılın ilk yarısına damgasını vuran İsmail Dede olmuş; Zekai Dede
de “Hoca” ünvanı ile anılan pek az kişiden biri olarak bu yüzyılın ikinci yarısına mührünü
vurmuştur. Her iki Dede’nin musiki sanatındaki başarısında, mevcut yeteneklerinin yanı sıra
derinden bağlı oldukları Mevlevi tarikatının musiki anlayışı da önemli rol oynamıştır. İsmail
Dede ile Zekai Dede’nin mevcudiyetleri, hemen her açıdan çökmeye yüz tutmuş Osmanlı
Devleti’nin, XIX. yüzyılda, musiki sahasında muhteşem bir zafere imza atmasına vesile
olmuştur. Çalışmamız, gerek bestelemiş oldukları eserlerle gerek yetiştirdikleri talebelerle gerekse
üslubuyla birlikte aktarmış oldukları klasik repertuvarla Türk musikisinin gelişip yaygınlaşmasına
çok büyük katkılarda bulunan İsmail Dede ile Zekai Dede’nin hayatlarına, tasavvufi yönlerine ve
musikişinaslıklarına dair bilgiler ile bunlara dair değerlendirmeleri ihtiva etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk musikisi, Musikişinas, Bestekar, İsmail Dede, Zekai Dede.

Kaynakça

• Ataman, Sadi Yaver, Mehmet Sadi Bey, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Çırak, Cem - Tutu, Sıtkı Bahadır, “İsmail Dede Efendi Ekolünde Usta-Çırak (HocaÖğrenci) İlişkileri”, EJMD/ 2020 (17)/159-174.
• Demirtaş, Yavuz, “Türk Din Musikisi Formları”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Elazığ: 2009, 14:1/213-227.
• Ergun, Sadettin Nüzhet, Türk musikisi Antolojisi (Dini Eserler), 2 Cilt, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1942.
• İnal, M. Kemal, Hoş Sada, İstanbul: İş Bankası Yayınları, 1958.
• İrden, Sühan, Hammamizade İsmail Dede Efendi’nin Mevlevi Ayinlerindeki Makam Ve Form Anlayışının Türk Din Musikisine Etkileri, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2012.
• Kaçar, Gülçin Yahya - Yurdagül, Hasan Zahid, “Mustafa Cazim el-Mevlevi’ye Ait Hicazkar Mevlevi Ayin-i Şerifi’nin Biçim Yönünden Tahlili”, İSTEM, (2021), 19/37, 1-28.
• Karaduman, İrfan, Mehmet Zekai Dede Efendi’nin Makam Anlayışının Türk Din Musikisine Etkileri, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2011.
• Kartal, Abdullah, “Tasavvufi Tecrübe Aktarılabilir mi?”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2007, 16(1)/97-120.
• Kılınçarslan, Hakan, Dede Efendi’nin Hüzzam Mevlevi Ayininin Makam, Usul Ve Ezgisel Yönden İncelenmesi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Köroğlu, Gamze Nevra - Karaman, Sibel, “Zekai Dede’nin Lenk Fahte Usulündeki Nakış Bestesinin Usul-Aruz Vezni İlişkisi Açısından İncelenmesi ve Makamsal Analizi”, Fine Arts (NWSAFA), 2020, 15(1)/32-43.
• Ölmez, Ayfer, Dede Efendi’nin Ferahfeza Mevlevi Ayininin Makam Usul Ve Ezgisel Yönden İncelenmesi, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Özalp, M. Nazmi, Türk musikisi Tarihi, 2 Cilt, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Özcan, Nuri, “İsmail Dede Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001, 23/93-95.
• Özcan, Nuri, “Zekai Dede”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013, 44/195-196.
• Özkan, İsmail Hakkı, “Şarkı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010, 38/357-359.
• Öztuna, Yılmaz, Büyük Türk musikisi Ansiklopedisi, 2 Cilt, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Sahil, Buğra Sercan, Zekai Dede’nin Türk Din Musikisi Tarihindeki Yeri Ve İlahi Türündeki Eserlerinin Makamsal Analizi, Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Salgar, M. Fatih, Dede Efendi Hayatı, Sanatı, Eserleri, İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş., 2004.
• Tanpınar, A. Hamdi, Yaşadığım Gibi, haz. Birol Emin, İstanbul: Dergah Yayınları, 1996.
• Tatcı, Mustafa, “Yunus Emre”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013, 43/600-606.
• Tolstoy, Lev Nikolayeviç, Sanat Nedir?, çev. A. Baran Dural, İstanbul: Şule Yayınları, 1992.
• Yavaşça, Alaeddin, “İstanbul Musiki Hayatı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 8. Cilt, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1993-1994, 5/527-531.
• Yekta, Rauf, Esatiz-i Elhan, İstanbul: Pan Yayıncılık, 2000.
• Yüksel, Halil İbrahim, Rauf Yekta Bey’in “Esatiz-i Elhan” Adlı Eseri Ve İncelenmesi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2001.