YESEVÎLİK ŞEYHLERİNDEN SULTAN HUBBİ KISSASININ KAZAKİSTAN NÜSHASI

Yıl 2022, Sayı: 104, 1 - 14, 03.12.2022

Zubaida Shadkam , Kutlugjon Sultanbek

Öz

İslamî Türk Edebiyatı sahasında Orta Asya’da Doğu Türkçesiyle yazılan eserlerin önemi büyüktür. Bu eserlerin bir kısmı doktrin bir kısmı da menkıbe türünde yazılmıştır. Menakıbnâmeler gerek dil gerek muhtevaları açısından dilci, edebiyatçı, ilahiyatçı ve tarihçiler gibi birçok bilim insanının inceleme konusu olmaktadır.
Orta Asya Türkleri arasında İslam’ın yayılmasında ve toplumun dinî-tasavvufî hayatını derinden etkileyen mutasavvıf-şair, Yesevilik tarikatının kurucusu olan Hoca Ahmet Yesevi’nin (ö. 562/1166) önemli bir yeri vardır. O, İslam’ı Türkistan bölgesinde halkın anlayabileceği şekilde söylediği öğretici ve eğitici hikmet tarzındaki şiirleri ve yetiştirdiği müridleri ile yaymıştır. Müridleri tarafından Yesevilik tarikatı ilk Mâverâünnehir sahasına yayıldı. Bir yandan da Kıpçak dervişleriyle Türkistan’ın güneybatısından Horasan, Azerbaycan ve Anadolu’ya yayılmaya başladı.
Orta Asya’da Hoca Ahmet Yesevi’nin menkıbeleri ve kerametleri hakkındaki rivayetler ile beraber onun müridleri ve dervişlerinin de keramete sahip olduğunu anlatan birçok menâkıbname bulunmaktadır. Aralarında bazı farklılıklar ve çeşitlilikler görülse de dinî, tasavvufî ve mistik karakterli bu menâkıbnameler bölge halkı yaşamında ve inancında hâlâ kendini korumaktadır. Onlardan biri de Hoca Ahmed Yesevi’nin ilk haleflerinden olan Hakim Ata mahlasıyla bilinen Süleyman Bakırgani’nin oğlu Sultan Hubbi menkıbesidir. Sultan Hubbi hakkında N. Tosun, Ö. Kaya ve Kazakistan’da S. Kondıbay, F. Kamalova gibi araştırmacıların çalışmalarında bahsedilmiştir.
Araştırmamız Sultan Hubbi menkıbesinin Kazakistan’da bulunan Çağatayca el yazması temelinde yapılacaktır. Aynı zamanda Yesevilik tarikatının Mangıstav’da ve bazı araştırmacılara göre Türkmensahra’da da yayılmasında önemli yer alan Hakim Ata Süleyman Bakırgani’nin 3. oğlu Sultan Hubbi’nin hayatı ve kerametlerini, Mangıstav’da Sultan Hubbi’nin yeraltı camii, vadisi ve kuyusu ile ilgili yaygın rivayetler hakkında detaylı bilgi vermek olacaktır. Bu doğrultuda konuyla ilgili yayınlanmış ilmi çalışmalar ve makaleleri derleme, inceleme, çeviri ve değerlendirme yöntemleri kullanılacaktır.
Amacımız Türk dünyası araştırmalarına katkı sağlayabileceği düşüncesinden yola çıkarak Sovyetler Birliği döneminde uzun zaman ulaşılmayan ve bilinmeyen Doğu Türkçesi (Çağatayca) ile yazılmış tarihî metinlerden Kıssa-i Sultan Hubbi el yazmasını (Almatı/Kazakistan nüshasını) tanıtmaktır.

Anahtar Kelimeler

Menâkıpnameler, Yesevilik, Hakim Ata, Sultan Hubbi, Kazakistan.

Kaynakça

• Abilkasımov, Babaş – Bizakov S., Jünisbekov Alimnhan, Malbakov M, Konıratbayeva J, Nakısbekov O, Kazak Adebiy Tilinin Sözdigi, Almatı: Til Bilimi İnstitutı, 2011.
• Ak, Muammer. “Türk Halk Dindarlığı ve Evliya İnancı: Sosyolojik Bir Yaklaşım”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi 86/2 (Haziran 2018), 95-110. 10.31624/tkhbvd.2018.5
• Eraslan, Kemal. “Ahmed Yesevî”. İslam Ansiklopedisi. Erişim 29 Ocak 2022 https://islamansiklopedisi.org.tr/ahmed-yesevi Cilt 2, Sayfa 159-161.
• Gadji-Ali – Lineviç İ., P. – Şanayev D. – Amirov M. – Amirov G.-M.. Mangıstavda yaşayıp vefat eden Hanefi mezhebi evliyaları, Sbornik Svedeniy o Kavkazszkih Gortsah: İzdavaemıy s Soizvoleniya Yevo İmperatorskovo Vısoçestva Glavnokomanduyuşevo Kavkazskoy Armiyey pri Kavkazskom Gorskom Upravlenii 7, (1873).
• Gülerer, Salih. “Türk Kültüründe Menâkıbnameler ve Menâkıbnâme Yazıcılığı”. Tarih Okulu Dergisi (TOD) 2013/16 (Aralık 2013), 233-262. https://doi.org/10.14225/Joh383
• Günay, Ünver. “Türk Halk Dindarlığının Önemli Çekim Merkezleri Olarak Dini Ziyaret Yerleri”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/15 (Aralık 2003), 5-36.
• Kamalova, Feride Bolatqızı. Kazakstannıñ Kiyeli Jerleri: Dintanulıq Taldau. Almatı: Al-Farabi Atındağı Kazak Ulttık Universiteti, Dintanu, Doktora Tezi, 2020.
• Kalmenov, Murat – Köşbayulı Otınşı. Mangıstav Jerastı Meşitteri. Almatı: Orhon Baspa Üyi, 2009.
• Kaya, Önal. “Kul Şerif’in İr Hubbi Destanı”. Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi 2/1 (Bahar 2000), 135-185.
• Kondıbay, Serikbol. Mangıstav Geografiyası Mangıstav men Üstirttin Kiyeli Orındarı. Almatı: Arıs, 2008.
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1976.
• Köşbayulı, Otınşı. Jumbak Jaylap Anız Örgen Mangıstav. Almatı: Üş Kiyan, 2005.
• Lomakin, N. P.. “Desyet’ let v Zakaspiyskom Kraye 1870-1880”. Voenno-İstoriçeskiy Vestnik 1/2, (1911), 3-44.
• Lüthi, Max. “Masalın; Efsane, Menkıbe, Mit, Fabl ve Fıkra Gibi Türlerden Farkı”. Çev.Sevengül Karasubaşı, Milli Folklor Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi 4/25 (Bahar 1995), 66-68.
• Tosun, Necdet. “Çağatayca Yazılmış Menâkıpnâmeler”. İslâmî Türk Edebiyatı Sempozyumu, (05-06 Ekim 2012) ed. Yalçın Yaman 438-454. İzmir: Sütun Yayınları, 2012.
• Tosun, Necdet. “Yesevîlik Araştırmaları için Bazı Mühim Kaynak Eserler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15/30 (Aralık 2017), 83-105.
• Yardım, Emine Seval. Menkıbe ve Menâkıbnâmelerle İlgili Eserler İçin Açıklamalı Bir Bibliyografya Denemesi (1928-1998). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Atagözlü, Mahmud.زندگانی سلطان حبی خواجه بن حکیم سلیمان آتای باقیرغانی/ مزار حبی خواجه در حد فاصل" "جنگل گلستان و منطقه گلیداغ. turkmentalk. Erişim 17 Kasım 2021. https://turkmentalk.wordpress.com/2016/02/06/