FÜTÜVVET TARİHİNDE BİR DÖNÜM NOKTASI: HALİFE NÂSIR Lİ-DİNİLLÂH’IN FÜTÜVVETİ TANZİMİ

Yıl 2022, Sayı: 104, 441 - 451, 03.12.2022

Fatih Güzel

Öz

Abbasi halifelerinin siyasi güçlerini kaybederek, sadece sembolik dini bir lider olarak varlıklarını devam ettirdikleri bir dönemde halife olan Nâsır li-Dinillâh, Abbâsî halifeliğini İslam dünyasında yeniden hâkim bir güç halinde getirmek istemiş, bu amacı doğrultusunda, siyasi, ictimai, fikri, askeri reformlar yapmıştır. Nâsır li-Dinillâh’ın gerçekleştirdiği reformlardan biri de eskiden beri var olan fütüvvet anlayışını yeniden yapılandırarak kendi liderliğinde birleştirmesidir. “Gençlik, yiğitlik, mertlik” gibi anlamlara gelen fütüvvet kelimesi Arapça, “genç” anlamındaki “fetâ” kelimesinden türemiştir. Tarihsel süreç içinde iki tür fütüvvet anlayışı gelişmiştir. İslâm fetihleriyle birlikte Orta Doğu’da hızlı bir şehirleşme meydana gelmiş, sosyolojik değişim sonucu kabile ve aşiret bağları zayıflamış, bunun yerini aynı meslek ve meşrebe sahip kişilerin yardımlaşma ve birlikte hareket etme amacıyla bir araya gelerek oluşturdukları fütüvvet birlikleri adı verilen gençlik grupları almıştır. Ayrıca İslâm dininin güzel ahlak anlayışını temel alan tasavvuf anlayışında da üstün ahlaklı olmayı gerektiren, karşılıksız ve beklentisiz iyilik yapmayı, halkın hizmetinde bulunmayı esas alan bir fütüvvet anlayışı gelişmiştir. Dağınık, başıbozuk, çoğu zaman toplumda anarşiye sebep olan, devlet otoritesini tanımayan fütüvvet birliklerini yeniden yapılandırmak isteyen Halife Nâsır li-Dinillâh dönemin ünlü mutasavvıfı Sühreverdî’yi yeni bir fütüvvet doktrini oluşturmakla görevlendirmiştir. Sühreverdî, yeni fütüvvet doktrininde, toplumda güçlü desteğe sahip olan fütüvvet birlikleri ile tasavvufî fütüvvet anlayışını birleştirerek, üstün ahlaklı, enerjisini toplum yararına harcayan fütüvvet birlikleri oluşturmayı hedeflemiştir. Kendisini bütün fütüvvet birliklerinin lideri olarak ilan Nâsır li-Dinillâh, otoritesini kabul etmeyen fütüvvet birliklerini lağv etmiştir. Böylece Nâsır li-Dinillâh güçlü toplumsal desteğe sahip olan, ancak çoğu zaman başına buyruk hareket eden fütüvvet birliklerini kontrol altına almış, onların desteği ile de gücünü artırmıştır. Halife Nâsır li-Dinillâh, fütüvvet anlayışını yeniden yapılandırarak, Müslümanların mezhepsel farklılıklarını bir yana bırakarak fütüvvet ruhu etrafında birleştirmeyi amaçlamıştır. Nâsır li-Dinillâh döneminde resmi bir kimlik kazanan fütüvvet, İslâm toplumunda esnaf ve zanaat erbabını teşkilatlandırarak meslek loncaları haline getirmiştir. Ahilik adı altında Anadolu’ya yayılan fütüvvet, asırlarca Anadolu’da sosyo-ekonomik hayatın temelini teşkil etmiştir. Bu çalışmada fütüvvet lideri olarak Nâsır li-Dinillâh’ın fütüvvet anlayışı, yeniden yapılandırması, hedefleri ve amaçları ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fütüvvet, Ahilik, Nâsır li-Dinillah, Abbasiler.

Kaynakça

• Anadol, Cemal. Türk-İslâm Medeniyetinde Âhilik Kültürü ve Fütüvvetnâmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Barthold, Vasilij Viladimiroviç. Halife-Sultan, çev. İlyas Kamalov. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2006.
• Bayram, Mikail. Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu. Konya: Damla Matbaacılık, 1991.
• Bekki, Selahaddin-Yalçın, Enis “Bazı Fütüvvetnameler ve Şecerenameler Işığında Hz. Ali”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, 90/25-74, 2019.
• Cevad, Mustafa. Kitabü’l-Fütüvve’nin Mukaddimesi. Bağdat: Mektebetü Müsennâ, 1958.
• Çağatay, Neş’et. “Fütüvvet-Ahi Müessesesinin Menşei Meselesi II”. Ankara Ünviversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2-3/ 61-84, 1952.
• Desukî, Ömer. el-Fütüvve İnde’l-Arab ev; Ehâdîsü’l-Furusiyye ve’l-Mislü’l-Ulya. Kahire, Mektebetü Nehdati’l- Mısr, 1959.
• Ebû Şâme, Şihabüddin Ebû Muhammed. Terâcimu Ricâli’l-Karni’s-Sâdis ve’s-Sâbi’. thk. Muhammed Zahid Hasen el-Kevserî, Beyrut: Dâru Kütübi’l-Melekiyye, 1947.
• Eyyübî, Muhammed b. Takıyyüddin Mizmârü’l-hakâik ve Sırrü’l-Halâik, thk. Hasan Hebeş, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmme, 2005.
• Güllülü, Sabahattin. Ahi Birlikleri,Sosyoloji Açısından, İstanbul: Ötüken Yayınevi, 1977.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. “İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı ve Kaynakları”, İktisat Fak. Mecmuası, 11/7-113, 1949.
• Hammâde, Muhammed Mahir. el-Vesâiku’s-Siyâsiyye ve’l-İdâriyye el-Âide li’l-Usûri’l-Abbâsiyye, Beyrut: Müessesetü’d-Dirâse, 1985.
• Hartmann, Angelika. “Nâsır-Lidinillâh Maddesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/399-402, 2006.
• Hatşatrayan, Aleksander Ehlü’l-Fütüvve ve’l-Fityân fi Müctemai’l-İslâmî, Beyrut: el-Merkezü’l-Arabiyyu li’l-İbhas, 1998.
• Hutaymî, Ahmed Muhammed. el-Fütüvvetü Neş’etühâ ve Tetavvuruhâ hattâ Sukûti’l- Abbâsiyye Senete 656/1258, Amman: el-Mektebetü’l-Vataniyye, 2008.
• İbn Bîbî, Nâsırüddin Hüseyin b. Muhammed. Anadolu Selçuki Devlet Târîhi. trc.Nuri Gençosman. Ankara: TTK Yayınları, 1941.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddin b. Ebi’l-Hasen. el-Kâmil fi’t- Târîh. thk. Ebü’l-Fida’ Abdullah el-Kâdî, Beyrut: Dârü'l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’l-Mi’mâr, Ebu Abdullah Muhammed b. Ali. Kitâbu’l-Fütüvve. thk. Mustafa Cevad- Muhammed Takiyyüddin Hilâli. Bağdat: Mektebetü’l Müsenna, 1958.
• İbnü’s-Sâî, Ebû Talib Taceddin Ali. el-Câmiü’l-Muhtasar fi Unvâni’t-Tevârih ve Uyûni’s-Siyer. nşr. Mustafa Cevad. Bağdat: Matbaatü’s- Süryaniyye el-Katolikiyye, 1934.
• İsfehanî, Rağıb Müfredât-Kur’an Kavramları Sözlüğü. ter. Abdulbaki Güneş-Mehmet Yolcu. İstanbul:Çıra Yayınları, 2010.
• Kayaoğlu, İsmet. “Halife en-Nâsır’ın Fütüvvete Girişi ve Bir Fütüvvet Buyrultusu”, Ankara Üniversitesi. İlahiyat Fakültesi Dergisi. 25/221-227, 1981.
• Makrîzî, Takıyyüddin Ahmed b. Ali. es-Sulûk li-Ma’rifeti’l-Mulûk. thk. Muhammed Abdülkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
• Neccâr, Muhammed Receb. Hikayâtü'ş-Şuttâr ve'l-Ayyârîn. Kuveyt: Âlemu’l-Ma’rife el-Meclisü'l-Vatani li’s-Sekâfe ve’l-Fünun ve’l-Edeb, 1981.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Fütüvvet Maddesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 13/261-263, 1993.
• Ömer, Faruk “Abbâsîler Döneminde Şehirlerdeki Esnaf Birlikleri”, İktisat, Tarih, Zihniyet Dünyamız. İstanbul: MÜSİAD Yayınları, 2006.
• Taeschner, Franz. “İslam Ortaçağında Fütüvvet”, İktisat Fakültesi Mecmuası, 15/3-32, 1953.
• Turan, Namık Sinan. “Selçuklu ve Osmanlı Anadolu’sunda Ahiliğin Sosyo-Ekonomik Gelişim Süreci”, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, 52/151-187, 2007.
• Zeydan, Corci. Medeniyet-i İslamiyye Târîhi, ter. Zeki Meğamiz. İstanbul: Güneş Yayınevi, 1971.