ALİ İLAHİ DEĞİL EHL-İ HAK’IZ; EHL-İ HAK TÜRKLERİNDE ALİ KÜLTÜ

Yıl 2023, Sayı: 105, 233 - 243, 29.03.2023

İbrahim Karaca

Öz

Ehl-i Hak inancı, 13. yy’da Süleymaniye’de doğan Sultan İshak tarafından ortaya çıkarılmıştır. Sultan İshak kurduğu inancı yaymak için günümüz İran sınırlarında Pave bölgesinde yer alan Perdiver’e göç etmiştir. Sultan İshak, bu bölgede inancını sistemleştirmiş ve yaymaya başlamıştır. Ehl-i Hak inancı ortaya çıkması ile birlikte kendisine bir topluluk oluşturmuştur. Ehl-i Hak topluluğu günümüzde daha çok İran’ın batı bölgelerinde yaşamaktadırlar. On bir kutsal aileden oluşan Ehl-i Haklar, bu ailelere hanedan ismini vermektedirler. Ehl-i Haklara dair ilk bilgileri veren kaynaklar, topluluğu Ali İlahi olarak adlandırmışlardır. Bu adlandırma genel bir isim olmakla beraber yanlış bir kullanımdır. Bu çalışmanın konusunu Ehl-i Hak inancında yer alan Ali kültü oluşturmaktadır. Ehl-i Hak inancı içerisinde zuhur olarak adlandırılan hulul inanışı topluluğun uzunca bir süre Ali İlahi olarak bilinmesine neden olmuştur. Bu isimlendirmeyi Ehl-i Hakların kendileri karşı çıkmakla beraber inanç esaslarına da uygun değildir. Ehl-i Hak inancında yer alan zuhur inancının açıklanması ve Ali İlahi olarak bilinen topluluğun aslında Ali İlahi olmadığını ortaya çıkarmak bu çalışmanın amacıdır. Bu amaçla 2016-2019 yılları arasında İran’ın Tebriz, Kirmanşah ve Tahran şehirlerinde yapılan alan çalışması bu çalışmaya kaynaklık etmiştir. Alan çalışmasından elde edilen veriler ve Ehl-i Haklara ait birinci elden kaynaklar olan Kelamlardan yola çıkarak bir kıyaslama yapılmıştır. Böylece çalışmanın yöntemi ortaya çıkarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ali İlahiler, Ehl-i Haklar, Türk Kültür Tarihi, Alevilik-Bektaşilik.

Kaynakça

• Afşari, Mehran; “Ehl-i Hak”. Çista, sayı 84, 1992. ss. 383-399.
• Algar, Hamid. “Ehl-i Hak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, cilt 10, (1994).s. 201-203.
• Babacan, İsrafil. (2005). “İran Türkleri Arasında Yaygın Bir İnanç Ehl-İ Hak Ve Kutsal Kitapları Bayrak Kuşçuoğlu’nun Kelamları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Veli Dergisi, sayı 33, (2005), ss. 214-218.
• Bartold, Vasiliy V. İran Tarihi Coğrafyası, çev. Ömer Alkaç, İstanbul: Selenge Yayınları, 2022.
• Behnoud Yaşar. ve Yalçın Nihat. (2016). “Müziğin Kutsallığı Bağlamında Ehl-İ Hak Cem Makamlarının Müziksel ve Ritüelik Analizi”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi. sayı 13, (2016), ss. 33-202.
• Bruinessen, Martin Van. Kürtlük-Türklük-Alevilik Etnik ve Dinsel Kimlik Mücadeleleri, çev. Hakan Yurdakul, İstanbul: İletişim Yayınları, 6.bs., 2005.
• Ceyhunabadi, Hacı. Nimetullah. Şah Name-i Hakikat ya Hak’ul Hakayık. Tahran: İntişarat-ı Ceyhun, 1995.
• Curzon, George Nathaniel. Persia and the Persian question, Vol I-II. 1892.
• Çavuşi, Ruhullah (2008). “Donadon be Rivayet Hanedan-ı İlahi”. Heft Asuman, sayı 36, (2008), ss.133-156.
• Dehkan, Mustafa ve Muhammed Mokri. “Endişe-i Mazhariyet der Nezd-i Ehl-i Hak”. Name-i Parsi. sayı 27, (2003), ss.73-78.
• During, Jean. “Mistik Aktarım Aracı Olarak Ehl-i Hak Kutsal Müziği”, çev. Aylin Eren, Kaya Yiğit. Folklora Doğru, sayı 66, (2006), ss.49-72.
• During, Jean. “Avrupa ve İran’daki Ehl-i Hak araştırmalarının eleştirel bir değerlendirmesi”, T. Olsson, E. Özdalga, C. Rauduere, Alevi Kimliği, çev. B. Kurt Torun, Hayati Torun, 3.bs., İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2010.
• Edmonds, Cecil John. Kürtler, Türkler ve Araplar, çev. Serdar Şengül, Serap Rüken Şengül. İstanbul: Avesta Yayınevi, 2003.
• Elkazi, Mecid. Mecmua-ı Ayin-i Enderz –i Remz-i Yari, 1981.
• Esin, Emel. Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul: Kabalcı, 2001.
• Gocaveri, Ahmet Mollamiri. Ehl-i Hak. Tahran: Şeriat, 2009.
• Gülten, Sadullah. Türklerin Ali’si. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2020.
• Hodabende, Abdullah. Şenaht-ı Fırka-ı Ehl-i Hak. Tahran: İntişarat-ı Emir Kebir, 2004.
• Ivanow, Vladimir. Mecmua-i Resail-i ve İş’ari Ehl-i Hak. İntişarat-ı Encümen-i İsmail, 1950.
• İlahi, Nur Ali. Asar’ul Hak I. 4.bs. Tahran: İntişarat-ı Ceyhun,1995.
• İlahi, Nur Ali. Asar’ul Hak II. 4.bs. Tahran: İntişarat-ı Ceyhun, 1995.
• İlahi, Nur Ali. Burhan’ul Hak, 8.bs. Tahran: İntişarat-ı Ceyhun, 1995.
• Kabuli, Muhammed. Divan-ı Kelam-ı Bist-o Çehar Guyende-i Hakikat, 2014.
• Karaca, İbrahim. Ehl-i Haklarda Kültürel Hayat. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Karaca İbrahim. “Ehl-i Haklarda Yediler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Veli Dergisi,sayı 100, (2021) ss. 147-157.
• Kreyenbroek, Philip G.. God First and Last: Religious Traditionsand Music of the Yaresan of Guran. Volume I: Religious Traditions, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2020.
• Kubadi, İsmail. “Tahkik-i Piremun-ı Fırka-ı Ehl-i Hak”. Kelam-ı İslami. Sayı 14, (1996) ss. 84-89.
• Gobineau, L. C., Arthur. Trois Ans En Asie. 1859.
• Mehdihani, Muhammed. “Berresi Tesir Cemiyet-i Ehl-i Hak Der Emniyet Ostan-ı Kermanşah”. Mutalaat-ı Ameliyat-ı Revani. 36, (2018), 91-121.
• Minorsky, Vladimir. “The Sect of the Ahl-e Haqq” çev. Ayşe Çetiner. Folklora Doğru, sayı 66, (2006), ss. 5-21.
• Murtezaoğlu, Cavit. Yarizm Ehl-i Hak Alevilerinin Yirmi Dört Ulu Ereni. İstanbul: Yurt Kitap-Yayın, 2011.
• Musalı, Namiq. Rus oryantalistlerine Göre Ehl-i Haklar. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2013.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, 9.bs. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Tarihten teolojiye: İslam inançlarında Hz. Ali. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014..
• Rawlinson, Major. Notes on a march from Zohab to Kirmanshah, in the year 1836. Journal of the Royal Geographical Society sayı 9, (1839), ss. 26-116.
• Ruhani Nejat, H. “Ehl-i Hak der Ayine-i Hakikat”. Felsefe ve Kelam. Sayı 39, (2007). 165-196.
• Safizade, Sadık. Sultan İshak ve Ayin-i Yarsan (Ehl-i Hak). Berresiha-yı Tarihi, sayı 77, (1979). ss.146-129.
• Safizade, Sadık. Meşahir-i Ehl-i Hak. Tahran: Tahuri, 1982.
• Safizade, Sadık. Name-i Serencam ya Kelam-ı Hezane. Tahran: İntişarat-ı Hirmend, 1996.
• Selçuk, Ali. “Horasan’da Eren Anadolu’da Evliya: Acısu Sıraç Köyü Örneğinde Kahraman Atalar Kültü”. Milli Folklor, sayı 87, (2010). ss.136-147.
• Suri, Maşallah. Surudha-ı Din-i Yarsan. Tahran: Emir Kebir, 1965.
• Sultani, Muhammed Ali. Kıyam-ı Nuhzet-i Aleviyan-ı Zagros I . Tahran: Neşr-i Soha, 1998.
• Sultani, Muhammed Ali. Kıyam-ı Nuhzet-i Aleviyan-ı Zagros II. Tahran: Neşr-i Soha, 2004.
• Taşğın, Ahmet. Dile Gelen Alevilik. Konya: Çizgi, 2013.
• Yezdanpenah, Şehnaz. Nakd-i Novber-i Ayin ve Meram-ı Ehl-i Hak. Tahran: Ayende-i Dırahşan, 2016.
• Ünlüsoy, Kamile. Anadolu’da Hz. Ali Tasavvurları (XIII-XVI. Yüzyıllar) Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015.