ORTA ASYA HALK HEKİMLİĞİNDE DUA, VİRD VE ZİKİR

Yıl 2023, Sayı: 106, 43 - 63, 03.07.2023

Zubaida Shadkam , Umit Kydyrbayeva , Omir Tuyakbayev

Öz

Asırlar boyu Asya ve Avrupa kıtaları arasında gelişmiş bir ticaret, kültür alışverişini ve medeniyetler arası etkileşimi gerçekleştiren bir köprü görevini yapan Orta Asya, birçok uygarlığın da beşiği olmuştur. Doğal zenginlikleri ve bulunduğu coğrafi konumunun yanı sıra barındırdığı kültür mirası ile de araştırmacılara ve bilim adamlarına geniş kaynaklar sunmaktadır. Bu bölge 18. yüzyıldan itibaren çeşitli yabancı bilim adamları ve araştırmacıların ilgi odağı olmuştur. Onların yapmış oldukları ilmi çalışmalar bu bölgenin kültür mirasını gözler önüne sergilemiştir. Ancak, Sovyetler Birliği döneminde kapalı bir alana dönüşen Orta Asya’nın sahip olduğu kültürel mirası ve tarihi ile ilgili çalışmalar son yıllarda yeniden gündeme gelmiştir. Son zamanlarda Arap harfli tarihi Türk metinleri örneklerinin bulunması yapılması gereken araştırmalara odaklanmamızı sağlamaktadır. Türk dünyasının hem tarihi hem coğrafyası açısından önemli ve büyük kısmına ışık tutan Arap harfli tarihi Türkçe metinlerin gün ışığına çıkarılması ve incelenmesi bizim için büyük önem arz etmektedir. Özellikle Türk Tıp tarihi incelemelerinde Orta Asya’da yazılmış tarihi metinleri bulup incelemek, atılması gereken önemli adımlardan biridir. Zira bir toplumun sağlık ve hastalık anlayışı, sahip olduğu ve yaşadığı kültür değerlerinden ayrı düşünülmemektedir. Bu değerlerden biri de Türk kavimlerinin Kültürü, İslam anlayışı ile hayat felsefesini yansıtan Yesevilik ve Tasavvufi görüşünün ruh ve beden sağlığı için önemli bir eylem olan dualarda ve virdlerde yansımasıdır. Bu doğrultuda XVI. Yüzyıl Köşküncü Han’ın sarayında Baş Hekim olan Sultan Ali Tabîb Horasani tarafından Çağatayca yazılmış “Destûr’ül -‘İlâc” adlı yazma eseri ele alınmaktadır. Metinde, çeşitli hastalıkların tedavisinde kullanılan ilaçlar ve klasik yöntemlerin yanı sıra çeşitli dualar ve ritüellerin de kullanıldığı görülmektedir. XVI. Yüzyıl Orta Asya’sında yazılmış olan bu klâsik ve geleneksel tıp kitabında yer alan çeşitli hastalıkların tedavi yöntemleri ve ilaçlar ile kullanılan duaların işlevi ve sebeplerini örnekler ile açıklanmaya çalışılacaktır. Çalışmamızda duanın anlamı, önemi ve geleneksel tıpta yani halk hekimliğindeki etkisini aynı zamanda çeşitli ilmî yayınlardan derlenen yerli ve yabancı kaynaklar temelinde bilimsel tıbbi tedavinin yanında destekleyici, yardımcı bir güç, yöntem olarak dua temelinde kullanılan manevî tedavinin önemi, psikodinamiği, özellikleriyle Türk kültüründe hâlâ güncelliğini koruduğuna ve manevî değerlerimiz ile tasavvufi görüşlerimizin unutulmamasında önemli rol oynadığına vurgu yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türk halk hekimliği, manevî tedavi, dinî dualar, Yesevilik, Çağatayca tıp metinleri, Destûr’ül -‘İlâc, Hadîkat’ül ‘Ârifîn

Destekleyen Kurum

Kazaistan Cumhuriyeti Bilim ve İlim Bakanlığının İlim Komitesi

Proje Numarası

АР09259326

Kaynakça

• Kaynaklar/References El Yazmaları İshak Hoca ibn İsmail Ata El-Kazygurti, “Hadîkat’ül ‘Ârifîn”. El yazma. Ebu Reyhan Biruni Doğu El Yazma Merkezi (DEM) № 3 Koleksiyon, nr. 2851, 21a-276a. _______________________, “Hadîkat’ül ‘Ârifîn”. El yazma. Ebu Reyhan Biruni Doğu El Yazma Merkezi (DEM) № 3 Koleksiyon, nr. 251 1a-95b. Sultan Ali Tabîb Horasani. Destûr’ül -‘İlâc. El Yazma. “Ampir” Antika Salonu Özel Koleksyonu. Almatı. 7.10 (152). 1а -88b.
• Ana Kaynaklar ve Araştırmalar
• Auesbayeva, Pakizat (ed). vd. Hoca Ahmet Yesevi Hikmetleri. Almatı: Auezov Edebiyat ve Oner İnstitutı Yayınevi, 2020.
• Bayat, Ali Haydar. Tıp Tarihi. İstanbul: Üçer Matbaacılık Ltd. Şti., 2016.
• Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Folkloru. 2. Baskı. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1984.
• Carrel, Alexis. Niyayesh. Çeviren: Dr. Ali Shariati, Tahran: Elham Yayınevi. 1362/1984.
• Cilacı, Osman. “Dua”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Cilt: IX/ 529-530, 1994.
• Duvarcı, Ayşe. “Halk Hekimliğinde Ocaklar”. Milli Folklor 7 (1990), 34-38.
• Duymaz, Ali. “Sihir Şiirlerinin Bir Türü Olarak Alkışlar”. Millî Folklor 45 (2017), 15-21.
• Fahimi, Mehdi. “Asarat-e Dua dar Tebbe Sonnati”. https://maadteb.com (Erişim: 03.08.2022).
• Fehmi, Gashi. “Dua ve Hayat Memnuniyeti Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/2 (2016), 1-29.
• İnayet, Âlimcan. “Bugünkü Uygurlarda Şamanlık ve Bir Şaman Duası: Azâim Koşıkı = Shamanism in Today’s Uyghurs and a Shamanist Prayer: Azaim Koşiki”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 1-2 (2009), 38-52.
• Kaçar, Mücahit – Gözün Rahime, Tevbe-i Nasûh Kavramı ve Divan Edebiyatındaki Kullanımları Üzerine, Kültürk Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 1(2020), 11-23.
• Kara, Mustafa. “Evrad”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Cilt11. 1979. 533-534.
• Meghrazi, Nasrin. “Dua Darmani”. Jouybari. http://jouybari1.blogfa.com/post/42/ (Erişim: 17.03.2022). Oğuz, Öcal M. vd. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2015.
• Ong, Walter J. Sözlü ve Yazılı Kültür (Sözün Teknolojileşmesi). Çeviren: Sema Postacıoğlu Banon, İstanbul: Metis Yayınları, 2014.
• Özer, Salim. Günahların Affında ve Cezaların Düşmesinde Tövbenin Etkisi. Cilt. XIV/1 Kayseri: Bilimname, 2008.
• Rafii, Gholam Reza. “Naghshe Dua va Niyayesh bar Salamat Cesmi va Ravani”. Majale Daneshgahe Pezeshki Ghom 5/3 (1390), 66-73.
• Sarıkaya, M. Saffet. “Bektaşi-Alevilerde Bir Dua: Nadı Ali”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1998), 17-31.
• Sayın, Esma. “Tasavvuf ve Psikoloji Açısından Duanın Terapik Etkileri”. Journal of Life Sciences Volume 1, Number 1, (2012), 423-431.
• Shadkam, Zubaida – Demren Özlem. “Türkçe ve Kazakça Alkış-Kargış Söyleme Geleneğinin Psikodinamiği Üzerine Sosyolingüstik bir inceleme”. Türkbilig 34 (2017), 179-188.
• Shadkam, Zubaida vb. “Medieval Turkic Healing Traditions and Written Artifacts”. Bulletin of History Al-Farabi Kazakh National University 3(102) 2021, 178-188. https://doi.org/10.26577/JH.2021.v102.i3.18
• Şar, Sevgi. “Anadolu’da Rastlanan Halk Hekimliği Uygulamalarına Genel Bir Bakış” ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi 10/15 (2008), 1163-1178.
• Tuyakbayev, Omir – Zholdasuly Talgat. “Yesevilikteki Cehri Zikrin Koşul ve Kuralları Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 100 (2021), 327-346.
• Uludağ, Süleyman. “Azâim- Cinleri ve Şeytanları İtaat Altına Almayı Öğrettiği İleri sürülen Bir İlim”. TDV İslâm Ansiklopedisi. IV 299-300 . 1991.
• _________________ “Nefes”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Cilt 32. 522. 2006.
• Uysal, İdris Nebi. “Türk Dili Tarihinde Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Tıp Metinleri ve Ṭabībçılıḳ” Tarihsel ve Çağdaş Türk Lehçelerinde Tıp: Metinler, Tarih, Uygulamalar, Kavramlar, Terimler Ed. Arslan Meryem. Ankara: Detay Yayıncılık, 2020, 375-393.