SIRRI ZAMANA SIĞDIRMAK MÜMKÜN MÜ?: MESNEVÎ’YE YANSIYAN YÖNÜ İLE MEVLÂNA’NIN ZAMAN ANLAYIŞI

Yıl 2023, Sayı: 106, 65 - 80, 03.07.2023

Betül Gürer

Öz

Zaman, insan hayatının merkezinde yer alan ve insanoğlunun iç içe olduğu en temel hakikatlerden biridir. Gerek içerdiği farklı boyutlar sebebiyle gerek farklı durumlarda farklı algılanmasıyla gerekse de insanı üzerinde yoğun şekilde düşünmeye sevk eden müphemliğiyle daima düşüncenin konusu olmuştur. Sadece insana mahsus bir hakikat olmayan zaman âlemde var olan tüm varlıkların mevcudiyetleriyle bir şekilde ilişkilidir. Bu ilişkinin insanî boyuttaki ilk tezahürü insanın ömrü ve bu sınırlı vakitte yapması/yapmaması gerekenlerden oluşan insânî-dinî-ahlâkî nizamdır. Tarih boyunca ortaya konan tüm prensiplerde zamanın doğru şekilde değerlendirilmesi üzerinde güçlü vurgular yapılmıştır. Diğer taraftan hemen hemen tüm dinlerdeki ibadet vakitleri, zamanın hem normatif yönünü hem de sınırlılığını gündeme getirmiş ve buna bağlı olarak zamanı çeşitli periyotlara bağlı olarak tanzim eden takvimler ortaya çıkmıştır.
İnsanoğlunun bu kadar iç içe olduğu bir olgu olan zamanın onun zihnini meşgul etmesi kaçınılmazdır. Bu sebeple zaman üzerinde çok geniş yelpazede şekillenen bir literatür ortaya çıkmıştır. Din bilimleri, fizik, felsefe, psikoloji, astronomi ve tarih gibi alanlar başta olmak üzere hemen hemen tüm ilmi disiplinlerde gerek doğrudan zaman üzerine gerekse dolaylı şekilde zamanla irtibatı bulunan mevzular bağlamında üretilen fikirlerle zaman anlaşılmaya ve izah edilmeye çalışılmıştır. İslâmî gelenekte Kur’ân’ın zamanın tüm yönlerini ele aldığı görülmektedir. Kronolojik zaman olarak ibadet vakitleri ve tarihi hadiselere yapılan atıflar, Hak katında zamanın insanların tasavvur ettiğinden farklı olmasına yapılan vurgu, mutlak zaman anlamında dehr kavramının zikredilmesi ve zamanla ilgili tüm âyetler dikkate alındığında Kur’ân’da zamanın neredeyse bütün özellikleri ve boyutlarıyla yer aldığını söylemek mümkündür. Tasavvufta da Kur’ân’daki zenginliğe paralel olarak geniş kapsamlı bir zaman yaklaşımı ortaya çıkmıştır. Tasavvuf kaynaklarında zaman genel olarak vakit kavramı ve onun uygulamalı hali olan ibnü’l-vakt tabiri çerçevesinde zikredilmektedir. Bu iki kavram tasavvufî literatürün gelişimine bağlı olarak çeşitlenmiş ve zamanla ilgili hem yeni tabirler ilave edilmiş hem de zamanın metafizik ve rölatif/nesnel yönü üzerinde durulmuştur.
Bu çalışmada 13. yüzyıl mutasavvıflarından Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin Mesnevî adlı eserindeki zaman anlayışı ele alınmıştır. Mevlânâ’nın Mesnevî’sindeki zamanla ilgili beyitleri tespit edilmiş ve onun buradaki öğretisi tasavvufun klasik kaynakları ile tasavvufî düşüncenin kurucularından Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin zaman görüşüyle mukayese edilmiştir. Mevlânâ, dînî ve tasavvufî konuları sıradan insanın anlayışına sunacak pratik ve güncel örneklerle anlattığı gibi aynı mevzulara metaforlar ve semboller kullanmak suretiyle olabildiğince derinlik katmakta ve bu sayede geniş bir kitleye hitap etmektedir. Dolayısıyla onun dilinde pek çok tasavvufî ilke ve amel hem edebî estetik içinde hem de insanda güçlü bir tesir bırakacak şekilde ifade bulmaktadır.
Mevlânâ zamanı üç ana kategori çerçevesinde ele almaktadır. Bunlardan ilki zamana sığmayan geçmiş ve gelecek gibi taksimlendirmeye tabi olmayan aşkın zaman anlayışı, ikincisi yatay/doğrusal/kronolojik zaman, üçüncüsü ise ibnü’l-vaktin tekâmül ederek ebu’l-vakt konumuna ulaşması ve zaman kaydından kurtularak tecrübe edilen zamansız boyuttur. Mevlânâ’nın bu sıralamasındaki üçüncü ve birinci zaman türleri aslında aynı niteliğe sahiptirler. Ancak ilki yalnızca Hakk’a mahsus olan zaman çeşidi iken üçüncü tür, aynı zamanın kâmiller tarafından beşerî ölçüde tecrübe edilmesinden oluşmaktadır. Mevlânâ ilâhî sırların ve metafizik hakikatlerin kronolojik zamanın geçerli olduğu düzlemde hangi ölçüde ifade edilebileceği üzerinde de durmaktadır. Ona göre bu tür bilgilerin yatay zamanda tam olarak ibareye dökülmesi yani “sırrın zamana sığması” imkânsızdır.
Mevlânâ’nın zamana ilişkin görüşlerinin tespiti tasavvufî düşünce ve geleneğin zaman yaklaşımının ortaya çıkarılması açısından büyük önem taşımaktadır. Çünkü Mevlânâ tasavvufun hem amel hem de düşünce boyutunun şekillendiricilerinden biri konumundadır. Onun zamanı yorumlama yönteminin ele alınması modern çağda insanoğlunun zaman yönetimine dair ufkunun genişlemesine katkı sağlayacaktır. Ayrıca zaman, düşüncenin merkezî konularından biri olması sebebiyle çok sayıda araştırmaya mevzu olmuştur. Mevlânâ’nın bu husustaki fikirlerinin tespit ve tahlili zamanla ilgili literatüre zenginlik sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Mevlânâ Celâleddin Rûmî, Zaman, İbnü’l-vakt, Mesnevî

Kaynakça

• Aclûnî, İsmâîl b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Akgür, Necati. “Takvim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/487-490. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Böwering, Gerhard. “Ibn al-Arabi’s Concept of Time”. Proceedings of the American Philosophical Society 141/1 (1997), 55-66.
• Coşkun, İbrahim. “Müslüman Filozoflarla Kelamcıların Zaman Mefhumu ile İlgili Görüş Ayrılıkları”. Uluslararası İslam Medeniyetinde Zaman Sempozyumu Bildiriler. ed. Bilal Kuşpınar. 1/235-246. İstanbul, 2016.
• Çakmaklıoğlu, M. Mustafa. İbn Arabî’de Marifetin İfadesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2007.
• Dağ, Mehmet. “İslam Felsefesinde Aristocu Zaman Görüşü”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (1973), 97-116.
• Deliser, Bilal. “Kur’an’da Zaman ile İlgili Kavramlar”. Toplum Bilimleri Dergisi 8/15 (2014), 303-320.
• Demir, Osman. “Dâvûd-i Kayserî’nin Tasavvuf Metafiziğinde Zaman”. Osmanlı’da İlm-i Tasavvuf. ed. Ercan Alkan - Osman Sacid Arı. İstanbul: İsar Yayınları, 2018.
• Demirli, Ekrem. İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan. İstanbul: Kabalcı, 2009.
• Doğan, Mebrure. “Zaman Olgusunun Psikolojik İyi Oluş ve İbnü’l-Vakt Bağlamında İncelenmesi”. Uluslararası İslam Medeniyetinde Zaman Sempozyumu Bildiriler. ed. Bilal Kuşpınar. 1/341-353. İstanbul, 2016.
• Erginli, Zafer (ed.). Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kalem Yayınları, 2006.
• Fenârî, Muhammed b. Hamza el-. Misbâhu’l-üns. Tahran: İntişârât-ı Mevlâ, 2005.
• Hakîm, Suad. İbnü’l-Arabî Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2005.
• Hücvirî, Ebu’l-Hasan Ali. Keşfü’l-mahcûb. çev. Mahmûd Ahmed el-Mazî. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2007.
• Izutsu, Toshihiko. “Yaratma ve Şeylerin Zamansız Nizamı: Aynü’l-Kudât Hemedânî’nin Mistik Felsefesi Üzerine Bir Çalışma”. İslâm Mistik Düşüncesi Üzerine Makaleler. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Baskı., 2002.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• İmâm Rabbânî, Ahmed-i Fâruk Serhindî. Mektûbât Tercemesi. çev. Hüseyin Hilmi Işık. 2 Cilt. İstanbul: Hakikat Kitabevi, 2008.
• Kâşânî, Abdürrezzak. Tasavvuf Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayınları, 2004.
• Kayserî, Dâvûd. “Nihâyetü’l-beyân fî dirâyeti’z-zamân”. Rasâilü Kayserî. Tahran, 2002.
• Konevî, Sadreddin Muhammed b. İshak. en-Nefahâtü’l-İlâhiyye. Tahran: İntişârât-ı Mevlâ, 2005.
• Konuk, Ahmed Avni. Mesnevî-i Şerîf Şerhi. 13 Cilt. İstanbul: Kitabevi, 2008.
• Kuşeyrî, Ebu’l-Kasım Abdülkerîm. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. Kum: İntişârât-ı Bîdâr, 1995.
• Kuşeyrî, Ebu’l-Kasım Abdülkerîm. Latâifü’l-işârât. 3 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1981.
• Kutluer, İlhan. “Zaman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/111-114. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Küçük, Osman Nuri. Mevlânâ’ya Göre Manevî Gelişim. İstanbul: İnsan Yayınları, 2009.
• Küçük, Osman Nuri. “Zaman Düşüncesinin Tasavvufî Açılımı”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 9 (2002), 221-238.
• Mevlânâ, Celâleddin Rûmî. Mesnevî. 6 Cilt. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Muslu, Ramazan. “‘Yoldaki Dikenleri Sökmek’: Mevlânâ ve Gençlik”. Uluslararası Mevlânâ ve Mevlevîlik Sempozyumu Bildiriler. ed. Abdurrahman Elmalı - Ali Bakkal. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Yayınları, ts.
• Serrâc, Ebû Nasr. el-Lüma’ fi’t-Tasavvuf. Leiden: Brill Press, 1914.
• Sözen, Kemal. “Ebu’l-Berekât el-Bağdâdî’nin Zaman Teorisi”. Dini Araştırmalar 4/10 (2001), 161-186.
• Suyûtî, Celâlüddîn. Câmiu’l-ehâdîs. Dımeşk: Matbaatü Muhammed Hâşim el-Kütübî, ts.
• Sühreverdî, Şihâbüddîn Ebu Hafs. Avârifü’l-Maârif. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2006.
• Şulul, Cevher. “İslâm Düşüncesinde Zaman Tasavvuru”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2002), 73-88.
• Uludağ, Süleyman. “Ân-ı dâim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 3. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Ulupınar, Hamide. “Şâh Velî Ayıntâbî’nin ‘Bikru’l-Vakt fî Marifeti Sülûki İbni’l-Vakt ve Ebi’l-Vakt’ Adlı Risalesi ve Kalbin Makamları”. Social Sciences Studies Journal 4/16 (2018), 1304-1315.
• Ünal Çil, Ayşe. “Kur’an’da Zaman Kavramı”. Kelam Araştırmaları Dergisi 9/1 (2011), 335-364.
• Yusuf, Muhammed Hacı. İbnü’l-Arabî Zaman ve Kozmoloji. İstanbul: Nefes, 2013.