HÂŞİMÎ EMÎR OSMAN’IN TASAVVUFİ ADAP VE ERKÂNA DAİR GÖRÜŞLERİ

Yıl 2023, Sayı: 107, 233 - 251, 29.09.2023

Abdülmecit İslamoğlu , Merve Güven

https://doi.org/10.60163/hbv.107.011

Öz

16. yüzyıl Bayrami Melami şeyhlerinden Hâşimî Emîr Osman, Kasımpaşa’da kurduğu tekkesi ile Melamiliği kurumsallaştıran isim olarak karşımıza çıkmaktadır.e Manzum ve mensur eserleriyle dinîtasavvufi Türk edebiyatına katkılar sunan müellifin Tarikatname’si, tasavvufi adap ve erkâna dair görüşlerinin yer aldığı bir eserdir. Yurt içi ve dışında sekiz nüshasını tespit ettiğimiz bu önemli eser, tarikata girenlerin uymaları gereken usul ve yöntemden, seyr ü süluk sırasında göz önünde bulundurulması gereken kurallardan, mürşit ve ihvana karşı takınılması gereken tavırdan bahsetmektedir. İlk olarak Bayrami Melami kutbu Sârbân Ahmed’in mensuplarından Vizeli Alâeddin’e, sonrasında yine aynı çizgide bulunan Gazanfer Efendi’ye intisabı, hakkında çıkan iddialar sonrasında ise Halveti şeyhlerinden Nureddinzade’ye bağlanması müellifin tasavvufi görüşlerine yer verdiği Tarikatname’sini dikkat çekici hâle getirdiği gibi eserin incelenmesini de zorlaştırmaktadır. Makalemiz giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Girişte; Osmanlı döneminde tasavvufi hayatı derinden etkileyen melamet düşüncesinden, bu neşvenin Bayramiyye tarikatı içerisindeki zuhurundan ve Bayrami Melamileri’nin kendine has uygulama ve esaslarından bahsedilmiştir. Birinci bölümde Hâşimî’nin hayatı hakkında bilgi verilmiş ve eserleri tanıtılmıştır. İkinci bölüm; çalışmanın konusunu teşkil eden Tarikatname’ye hasredilmiştir. Bu bölümde eserin nüshaları hakkında bilgi verilmiş ve Tarikatname muhteva itibarıyla incelenmiştir. Son bölümde ise eser hakkındaki bazı tespit ve tartışmalara yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Tasavvuf, Hâşimî Emîr Osman, Tarikatname, Melamiyye, Bayramiyye

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

HĀŞİMĪ EMĪR ʿOTHMĀN AND HIS VIEWS ON SUFISTIC MANNERS AND THE FUNDAMENTALS

Öz

Hāşimī Emīr ʿOthmān, one of the Bayrami Melami sheiks of the 16th century, is the person who institutionalized the understanding of Melami theory with his dervish lodge in Kasımpaşa. One of the most famous works of the author is Ṭariqatname in which he presented his views on sufistic rules and conventions. He made important contributions to the religious-sufistic Turkish literature with his prose and verses. The rules and methods that the followers should obey while entering the order, rules that should be followed during seyr u suluk, behaviors and attitudes that should be obeyed concerning the religious guide and ikhwan are the issues that are mentioned in this important work. Hāşimī first initiated Alā’ al-Dīn from Vize, one of the followers of Bayrami Melami Qutb Sārbān Aḥmad. After that, he started following the orders of Gazanfer Efendī, who was in the same line as Alā’ al-Dīn. After the allegations about him, he initiated to Nūr al-Dīn-zāde, one of the Khalwatī sheiks. All these processes make it both attractive and difficult to analyze his work Ṭariqatname. In his work, there are information and presentations of his views. Our article is made of the introduction section and the three following sections. In the introduction part, the notion of melamet, which affected the sufistic life and understanding in the Ottoman period, is mentioned. The reflection of this understanding in the Bayramiyya sect, the original notions and practices of Bayrami Melami followers are also described in the work. In the first section of the study, information about the life of Hāşimī is presented and his works are introduced. The second section, eight copies that we could determine are introduced and the content of Ṭariqatname is analyzed. In the last section, the work is re-analyzed in the context of Melamiyya. Some findings and discussions about the work are presented to the readers.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic Literature, Ṣufism, Hāşimī Emīr ʿOthmān, Ṭariqatname, Melamiyya, Bayramiyya

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed el-. Keşfü’l-Hafâ ve Muzîlü’l-İlbâs amme’ştehera mine’l-Ehâdîsi alâ- Elsineti’n-Nâs. 2 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Kudsî, 1351.
• Açar, Aynızeliha. Divançe-i Emir Osman B. Mehmet Sivasî (Çeviriyazı, Tenkitli Metin). Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Aytekin, Ülker. “Bayrâmî-Melâmîlerde Gizlilik Esası”. Akademik Platform İslami Araştırmalar Dergisi, 3/2, 2019, 218-231.
• Aytekin, Ülker. Sarı Abdullah Efendi ve Mesnevî-i Şerif Şerhi. Konya: Umde Yayınevi, 2018. Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn Esmâʾü’l-müʾellifîn ve Âsârü’l-musannifîn. İstanbul: Behiyye Matbaası, 1951.
• Bolat, Ali. Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetilik. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003. Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1333.
• Demirci, Mehmet. “Nûr-ı Muhammedî”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 1, 1983, 239-258.
• Deveci, Burak Can. Sun’ullāh Ġaybī - Ṣoḥbetnāme (İnceleme-Metin-Dizin). Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• DİA. “Melâmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/25-35, 2004.
• Donuk, Suat. Hadâiku’l-hakâik fî tekmîleti’ş-Şekâik (İnceleme-Tenkitli Metin). Ed. Derya Örs. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Er, Şaban. Melâmîlik ve Osmânlı Devri Melâmîleri. İstanbul: Kutupyıldızı Yayınları, 2015.
• Gazzâlî, Muhammed b. Ahmed el-. İhyâ’u Ulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1983.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Melâmîlik ve Melâmîler. İstanbul: Elif Kitabevi, 1931.
• Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî. Vefeyât-ı Ayvansarâyî. nşr. Ramazan Ekinci. İstanbul: Buhara Yayınları, 2013.
• Hâkim en-Neysâbûrî. el-Müstedrek ‘ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkādir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, 1411.
• Hâşimî Emîr Osmân. Kutbiyye. Amasya: Amasya Beyazıt İl Halk Kütüphanesi, 05 Ba 1072, 1a-147b.
• Hâşimî Emîr Osman. Tarîkatnâme. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, Osman Nuri Ergin, OE_Yz_1259_01, 1b-61a.
• Hâşimî Emîr Osmân. Tefsîr-i Sûre-i İsrâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi,Hasan Hüsnü Paşa, 758/02, 41b-51a.
• Hücvirî. Keşfu’l-Mahcûb. nşr. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• Işın, Ekrem. “Melâmîlik”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 5/380-586. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• İbn Ebi Şeybe. el-Musannef. thk. Muammed ‘Avvâme. 26 Cilt. Beyrut: Dâru Kurtuba, 2006.
• Kara, Mustafa. “Melâmetiyye”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 43, 1987, 561-598.
• Kınalızade Hasan Çelebi. Tezkiretü’ş-Şuarâ. nşr. İbrahim Kutluk. Ankara: TTK Basımevi, 1989.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Mahmûd Cemâleddin el-Hulvî. Lemezât-ı Hulviyye ez-Lemeât-ı Ulviyye. nşr. Mehmet Serhan Tayşi. İstanbul: Semarkand, 2013.
• Mehmed Süreyya. Dîvânçe-i Hâşimî Emîr Osman Efendi. İstanbul: Matbaa-i Bahariyye, 1329.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmanî yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniyye. nşr. Ali Aktan - Abdülkadir Yuvalı - Mustafa Keskin. 6 Cilt. İstanbul: Sebil Yayınevi, 1996.
• Münîrî-yi Belgradî. Şerh-i Gazel-i Rusûhî. Ankara: Milli Kütüphane, 06 Mil Yz A 2927/10, 164b-167b.
• Nazmi Muhammed Efendi. Hediyyetü’l-ihvân. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Nadir Eserler Koleksiyonu, nekty01604, 1a-173b.
• Ocak, Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler -XV-XVII. Yüzyılar-. İstanbul: Timaş Yayınları, 2020.
• Öngören, Reşat. “Şeyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/50-52, 2010.
• Öngören, Reşat. “Tarikat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/95-105, 2011.
• Özkan, Nevzat. “Tarikatname Türü ve Yunus Emre Divanında Tarikat Adabı ile İlgili Unsurlar”. Diriözler Armağanı Prof. Dr. Meserret Diriöz ve Haydar Ali Diriöz Hatıra Kitabı. ed. Fatih Köksal - Ahmet Naci Baykoca. 141-148. Ankara: Bizim Büro Yayınları, 2003.
• Sabitoğulları, Selim. Balkanlar’da Melâmîlik ve Osmanlı Yönetimi (XVI.-XVII. Yüzyıllar). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Sâdık Vicdânî. Tomar-ı Turûk-ı Aliyye Birinci Cüz: Melâmîlik. 4 Cilt. İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1338.
• Salmani, Milad. Sarı Abdullah Efendi’nin Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî’si, I. Cilt (İnceleme-Metin). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Sofuoğlu, Nesrin. “Bayrâmî-Melâmî Bir Şâir: Hâşimî Emîr Osman Efendi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 41, 2015, 155-188.
• Sunar, Cavit. Melâmîlik ve Bektaşîlik. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1975.
• Şahin, Haşim. “Hacı Bayram-ı Veli’nin Halifesi Emir Sikkini ve Bayramiliğinin Oluşum Süreci”. Ötekilerin Peşinde Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan. ed. Mehmet Öz-Fatih Yeşil. 595-603. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Şahin, Haşim. “İkinci Devre (Bayrâmî) Melâmîliğine Genel Bir Bakış”. Uluslararası Melâmilik ve Seyyid Muhammed Nûru’l-Arabî Sempozyumu Bildirileri. 55-77. Ankara: Tika Kültür Yayınları, 2015.
• Şahin, Oğuzhan. “Rusûhî’nin Kuş Diliyle Bir Gazeli ve Yûsuf Sinânüddîn ile Münîrî’nin Şaire Reddiyesi”. Osmanlı Araştırmaları, 47, 2016, 209-248.
• Tek, Abdurrezzak. Bayrâmî Melâmîliği’ne Dair Melâmet Risâleleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2009.
• Tek, Abdürrezzak. Tarihi Süreçte Tasavvuf ve Tarikatlar. Bursa: Bursa Akademi, 2019.
• Türer, Osman. “Melâmet Düşüncesinin Orijinal Özelliği ve Bu Düşüncede Zamanla Meydana Gelen Değişmeler”. İslami Araştırmalar, 2/7, 1988, 57-67.
• Türer, Osman. “Melâmîliğe Dair”. Türk Dünyası Araştırmaları, 39, (1985, 25-51.
• Uludağ, Süleyman. “Âdâbü’l-mürîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/336-337, 1988.
• Uludağ, Süleyman. “Nefis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/526-529, 2006.
• Uludağ, Süleyman. “Uzlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/256-257, 2012.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Hâşimî Emîr Osman Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/411- 412, 1997.
• Ünlütürk, Nesrin. Hâşimî Emîr Osman Divançesi (Metin-Muhtevâ-Tahlil). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, 2004.
• Vassâf, Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. nşr. Ali Yılmaz - Mehmet Akkuş. 5 Cilt. İstanbul: Kitabevi, 2006.
• Yıldız, Alim. Sivaslı Şairler Antolojisi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2003.
• Yusuf Sinanüddin. Tadlîlü’t-Te’vîl. Manisa: Manisa İl Halk Kütüphanesi, 45 Hk 2912/8,111b-120a.