ORTA ASYA TARİHİ TÜRKÇE METİN ARAŞTIRMALARINDA TRANSKRİPSİYON MESELESİ ÜZERİNE

Yıl 2023, Sayı: 108, 99 - 118, 26.12.2023

Kutlugjon Sultanbek , Zubaida Shadkam , Nazym Kairanbayeva

https://doi.org/10.60163/hbv.108.006

Öz

Türklerin İslamiyet’i kabul etmesinden sonra Arap yazısı Türkistan bölgesinde kullanılmaya başlanmış ve yaygınlaşmıştır. İlk Türk-İslam devleti olan Karahanlılar döneminden itibaren Arap harfleriyle çok sayıda eser kaleme alınmış ve Türkistan coğrafyasında 20. yüzyılın ilk yarısına kadar devam etmiştir. Bu eserler Türk Dünyasının manevi mirası değerindedir ve akademisyenler, araştırmacılar tarafından araştırılmaya önemi haizdir.
20. yüzyılın ilk yarısına kadar kullanılan Arap harfli metinlerin araştırılması Sovyetler Döneminde ‘geniş çapta olmasa’ da zaman zaman araştırma konusu olmuştur. Kazakistan’ın bağımsızlığından sonra bu tür çalışmaların sayısı artmış ve metin transkripsiyonu meselesi ortaya çıkmıştır. Yapılan çalışmalarda Kiril, Latin ve bazen ikisinin de bir arada bulunduğu harmanlanmış transkripsiyon alfabesiyle çalışmalar yayınlandı. Bu ise transkripsiyon alfabe sisteminin henüz yerleşmediğini göstermektedir. 2017 yılında Kazakistan Cumhuriyeti’nin Latin alfabesine geçişinin başlamasının ardından, Arap harfleriyle yazılmış Türkçe metinlerin yeni alfabeye aktarılmasına olan ilgi daha da arttı. Bu sebeple tarihî metinleri okuma sadece alanında yetişmiş uzmanlar tarafından değil bununla birlikte amatör ve diletantlarca da yapılmaktadır. Bu bakımdan ortak bir çeviri yazı alfabesi sağlanamamıştır. Bu çalışmanın amacı, Kazakistan’daki tarihî metinler üzerine daha önce yapılan araştırmalarda kullanılan transkripsiyon alfabesini yeniden değerlendirmek; yeni Latin alfabesine uygun ve R.R. Arat’ın da önerdiği transkripsiyon alfabesini dikkate alarak yeni çeviri yazı alfabesini önermek; Arap harfli metinleri okumada karşılaşılan sorunları göstermektir. Önerilmekte olan alfabe Kazakistan’da bulunan Divān-i Hikmet, Qıṣṣa-i Sulṭān Ḥubbı̇̄, Destūr’ül-‘ilāj ve Durruʾl-ʿacāyib’in Çağatayca el yazmalarında uygulanacaktır. Önemli tarihsel ve dilsel değere sahip olan son iki eser henüz bilim adamları tarafından kapsamlı bir şekilde incelenmemiştir. Destūr’ül-‘ilāj, Klasik Dönem Çağataycası ile yazılan Orta Asya şifalı bitkiler ve tıbbı üzerine yazılmış bir tıp metnidir. Durruʾl-ʿacāyib, Çağatay Türkçesinin Klasik Dönem Sonrası’nda kaleme alınmış, hadisleri rivayet eden 66 bölümden oluşan bir hadis kitabıdır.

Anahtar Kelimeler

El yazmalar, Transkripsiyon, Türkoloji, Durruʾl-ʿacāyib, Destūrʾül-ʿilāj

Proje Numarası

АР09259326 'Destūr'ül-'ilāj' as a source of steppe medicine

ON THE ISSUE OF TRANSCRIPTION IN HISTORICAL TURKIC TEXT STUDIES IN CENTRAL ASIA

Öz

After the acceptance of Islam by Turkic people, the Arabic script was introduced and became prevalent in the region of Turkestan. From the time of the Karakhanid dynasty, the first Turkic-Islamic state, numerous works were composed and transcribed using the Arabic script. These works now serve as valuable historical texts for scholars and researchers. Arabic script remained in use in Kazakhstan until the 1920s. Despite sporadic research efforts to uncover and analyze Turkic texts transcribed in the Arabic script, these works received limited attention during the Soviet era. However, since Kazakhstan gained independence, there has been a surge in studies aimed at exploring these historical texts. In such studies, the transcription of the texts is typically conducted using Cyrillic or Latin script, and in some cases, both are employed. Following the initiation of Kazakhstan's transition to the Latin alphabet in 2017, there has been renewed interest in transcribing Turkic texts written in the Arabic script. This study aims to re-evaluate the transcription alphabet employed in previous research on historical texts in Kazakhstan and propose a new transcription system that is suitable for the new Latin script. The proposed alphabet will be applied to the Chagatai manuscripts of Divān-i Hikmet, Qıṣṣa-i Sulṭān Ḥubbı̇̄, Destūr'ül-‘ilāj and Durruʾl-ʿacāyib, located in Kazakhstan. The last two works, which have significant historical and linguistic value, have not yet been extensively studied by scholars. Destūr'ül-‘ilāj is a medical book on Central Asian herbalism and medicine, written in Chagatai, a language with Classical Period features. Durruʾl-ʿacāyib is a collection of 66 chapters that narrates hadiths and belongs to Chagatai's Post-Classical Period.

Anahtar Kelimeler

Manuscripts, Transcription, Turkology, Durruʾl-ʿacāyib, Destūr’ül-‘ilāj

Proje Numarası

АР09259326 'Destūr'ül-'ilāj' as a source of steppe medicine

Teşekkür

The article was prepared within the framework of the research project АР09259326 'Destūr'ül-'ilāj' as a source of steppe medicine

Kaynakça

• Amanbajeva, Aisaule. “Transkriptsija”. Qazaqstan: Ulttyq enciklopedija. 8/ 457-490. Almaty: Qazaq Jenciklopedijasynyng Bas Redakcijasy, 2006.
• Arat, Reşid Rahmeti. Türk İlmȋ Transkripsiyon Kılavuzu. Makaleler. 1/33-69. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1987.
• Balhi, Kojamkul-bek. Tarih-i Kıpçakî. Çev. Yusuf Pilten. Almaty: Servis Press Baspası, 2017. Clauson, Sir Gerard. “The Transcription of Turkish Languages”. Turkish and Mongolian Studies. XX/ 55-61. London: Prize Publication Fund, 1962.
• Durmuş, İsmail. “Transkripsiyon”. İslâm Ansiklopedisi. 41/306-308. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Durru’l-‘acāyib, Mukhtar Avezov Literature and Art Institute Manuscripts Fund, No. 1306, P. 29b.
• Durukoğlu, Gökçen. Dîvânu Lugâti’t-Türk’e Göre 11. yüzyıl Türk Dili Grameri. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020.
• Ercilasun, Ahmet Bican. “Tarihȋ Metinlerin Transkripsiyonu Hakkında”. Yalım Kaya Bitiği. Osman Fikri Sertkaya Armağanı. Ed. Hatice Şirin User – Bülent Gül. s. 235-244. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 2013. Hayit, Baymirza. “Sovyetler Birliğindeki Türklüğün ve İslâmın Bugünkü Durumu”. Ondokuz Mayis University Journal of Education Faculty, 2/1 (Kasım 2014), 21-32. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/omuefd/issue/20253/215135 Kabadayı, Osman – Shadkam, Zubaida. Kazakistan (Almatı) Millî Kütüphanesindeki Arap Harfli Türkçe Nadir Eserler Kataloğu. Almatı: Hoca Ahmet Yesevî Üniversitesi Avrasya Araştırma Enstitüsü, 2021.