UYGURLARDA PEHLİVANLIK VE ÇAĞATAY TÜRKÇESİ İLE YAZILMIŞ BİR PEHLİVANLIK RİSALESİ

Yıl 2023, Sayı: 108, 145 - 164, 26.12.2023

Tugba Gönel Sönmez

https://doi.org/10.60163/hbv.108.008

Öz

Dilimize Farsça’dan geçen Pehlivan kelimesi, “bahadır, güreşçi” anlamlarının yanı sıra kültürümüzde ok atan, kılıç kullanan, yiğit, savaşçı, güreşçi kişilere verilen bir unvan olarak alp tipolojisine karşılık gelmektedir. Pehlivanlar tarih boyunca sadece fiziki yönden üstünlükleri ile değil, erdemli ve üstün ahlaki davranışları ile de toplumda itibar gören kişiler arasında yer almış ve taşıdıkları meziyetler dolayısıyla örnek kişilikler oluşturmuştur. Türklerin ata sporu olan güreş, düğün, bayram, eğlence ve kutlama törenlerinin vazgeçilmez unsurları arasında yerini alarak Türk kültürünün yaşatıldığı her coğrafyada kendine özgü yöntem ve teknikleri ile çeşitlenmiş ve şekillenmiştir. Güreş, Uygur Türkleri arasında da geçmişten günümüze geleneksel bir spor ve oyun mahiyetinde yaşatılmakta ve bu sporun icracısı olan güreşçiler arasından en yetenekli olanlar pehlivan olarak adlandırılmaktadır. Pehlivanlık kavramı, Uygur Türklerinin sözlü kültür ürünlerinde Sadir Palvan, Seyit Noçi gibi destan kahramanları etrafında teşekkül eden sözlü kültür ürünleri ile halk hafızasında yaşatılmaktadır. Ayrıca “zara hetme” ve “meşrep” gibi geniş katılımlı toplantılardan “seyle-baravet” ile “Nevruz” ve “Maysa” bayramı gibi mevsimlik kutlamalara ve dinî bayramlara kadar birçok toplumsal törende güreş, sosyo-kültürel ve rekreatif bir etkinlik olarak karşımıza çıkmaktadır. Aynı zamanda son yıllarda mesleki örgütlenmeler vasıtasıyla geleneksel bir spor olarak Uygur Türkleri arasında yaşatılmakta ulusal ve uluslararası müsabakalarda temsil edilmektedir. Kültürel ve törensel arka planı ile pehlivanlık ve pehlivanlar, sözlü geleneğin yanı sıra tarihî metinlerde ve yazmalarda da yerini almıştır. Bu yazma eserlerden biri Uygurlar arasında yaygın olan meslek risaleleridir. Mesleki bir nizamname niteliğinde olan bu risaleler, Çağatay Türkçesi ile yazılmış olup mesleklerin ortaya çıkışı, pirleri, mesleği icra edenlerin uyması gereken kurallar ve meslek icrası sırasında okunması gereken ayet ve duaları ihtiva eden eserlerdir. Çalışmada esas alınan risale, Sen Petersburg Rusya Bilimler Akademisi, Doğu Bilimi Enstitüsü kütüphanesinde A.406’da kayıtlı bulunmaktadır. Söz konusu yazma temelinde Uygur Türklerinin sosyo-kültürel yaşamında pehlivanlığın yeri ve önemi işlevsel halkbilimi yöntemi ile değerlendirilmiştir. Sonuçta, pehlivanlık kavramı, pehlivanların özellikleri, pehlivanın yetişme sürecinin yanı sıra pehlivanlık gösterirken uyulması gereken kurallar ve ayetler hem yazınsal bağlam hem de sözlü gelenek dikkate alınarak ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Uygurlar, Pehlivanlık, Güreş, Alplık, Çağatay Türkçesi, Meslek Risalesi, Pehlivanlık Risalesi.

PAHLEVANSHIP IN UIGHURS AND A PAHLEVANSHIP BOOKLET WRITTEN IN CHAGATAI TURKISH

Öz

The word ‘‘pahlevan’’, loaned from Persian to our language, corresponds to alp (brave) typology as a title which is given to persons shooting arrows, using sword, being brave, warrior and wrestler in our culture, as well as meanings ‘‘bahadur (hero; brave man), wrestler’’. Pahlevans have been among persons whom have been respected throughout history, not only with their pysical superiorities but also with their virtuous and superior moral (ethical) behaviours, and they have formed exemplary personalities because of qualifications which they bear. Wrestling, ancestor sport of Turks, has become varied and taken shape by its unique methods and techniques in each geography where Turkish culture has been sustained, by gaining its place among indispensable elements of weddings, festivals, entertainments and celebration ceremonies. Wrestling has been sustained also among Uighur Turks from past to present day in the nature of (as) a traditional sport&game, and the most talented ones among wrestlers who are performers of this sport are named as pahlevan. The term/concept ‘‘pahlevanship’’ has been sustained in the folk (peoples)’s memory, by oral culture products which are formed around epic heroes such as Sadir Palvan and Seyid Nochi etc. in Uighur Turks’ oral cultural products. In addition, we confront with the wrestling as a socio-cultural and recreative activity in a lot of social ceremonies, from widely-attended meetings such as “zara hetme” and “meşrep (meshrep)” etc., to seasonal celebrations and religious holidays, such festivals as “seyle-baravet”, “Nevruz (Nowruz)” and “Maysa” etc. Also, in recent years, wrestling has been being sustained as a traditional sport among Uighur Turks through occupational organizations and being represented at national and international competitions. With their cultural and ceremonial background, pahlevanship and pehlevans have gained their place in historical texts and manuscripts as well as oral tradition. Occupational booklets, common among Uighur Turks, are one of these manuscripts. These booklets, having the characteristics of an occupational regulation, were written in Chagatai Turkish, and they are works that contain the emergence of occupations, masters of occupations, codes/rules to be obeyed by performers of the occupation, and verses&prayers which should be read (said) during performance of the occupation. The booklet, taken as a basis in this study, is registered in A.406 at library of St. Petersburg Institute of Oriental Studies (Oriental Manuscripts) of the Russian Academy of Sciences. Based upon the said manuscript, we evaluated place and importance of pahlevanship in Uighur Turks’ socio-cultural life, by method of functional folklore. In conclusion, we tried to present the concept/term ‘‘pahlevan’’, pahlevans’ characteristics, process of the pahlevan’s growing-up (uptraining), as well as verses and rules to be obeyed while performing pahlevanship, by taking both written and oral tradition into consideration.

Anahtar Kelimeler

Uighurs, Pahlevanship, Wrestling, Bravery/Alpship, Chagatai Turkish, Occupational Booklet, Pahlevanship Booklet

Kaynakça

• Alper, Serap. “Aşçılık Risalesi (Risale-i Aş-fezlik)”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 6/4 (2017), 2027-2066.
• Alper, Serap. “Risale-i Sâbûn-Gerlik”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 3/1 (2016), 45-69.
• Altınölçek, Semih. “Güreş Karşılaşmalarında Müziğin Yeri ve Önemi”. Acta Turcica Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi 2/1 (2010), 321-328.
• Alyılmaz, Semra. Risâle-i Mûze-dûzluk (İnceleme-Metin-Dizin). Ankara: Elik Yayınları, 2011.
• Célil, Emet. “Nom Helkinin Bahar Meşripi Toğrisida”. Turpan Edebiyati 5 (2010), 42-46.
• Çakmak, Serkan. Jarring Koleksiyonundan Uygurca Meslek Risaleleri (Giriş-İnceleme Metin-Dizin). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Davut Rahile - Abliz, Hélimgül. Uygur Meşrepliri Hekkide Omumiy Bayan. Urumçi: Şincan Helk Neşriyati, 2015.
• Davut Rahile – Muhpul, Yasin. Uygur Meşrep Medeniyiti I. Urumçi: Şincan Güzel Senet-Foto Süret Neşriyatı, 2011a.
• Davut Rahile – Muhpul, Yasin. Uygur Meşrep Medeniyiti II. Urumçi: Şincan Güzel Senet-Foto Süret Neşriyatı, 2011b.
• Davut Rahile – Muhpul, Yasin. Uygur Meşrep Medeniyiti III. Urumçi: Şincan Güzel Senet-Foto Süret Neşriyatı, 2011c.
• Davut Rahile – Muhpul, Yasin. Uygur Meşrep Medeniyiti IV. Urumçi: Şincan Güzel Senet-Foto Süret Neşriyatı, 2011d.
• Dervişoğlu, Mehmet. Kırkpınar Güreşleri’nin Halkbilimsel Açıdan İncelenmesi. Edirne: Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Eker, Ümit-Zal, Ünal. “Risale-i Temürçilik”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 4 (2014), 11-23.
• Ependi, Enver Tursun. Uygur Örp-Adetleridin Örnekler. Uurumçi: Şincan Üniversitesi Neşriyatı, 2007.
• Erbay, Fatih. “Çağatay Türkçesiyle Yazılmış İki Risale: Risâle-i Çârvâdârçılık ve Risâle-i Dihkânçılık”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 9/4 (2012), 103-124.
• Gönel Sönmez, Tugba. Uygur Meşrepleri Üzerine Bir İnceleme. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Gül, Mehmet vd. “Türk-İslâm Medeniyetinde Spor Kültürü: Okçuluk, Binicilik ve Güreş Özelinde Olgular”. Türk İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi 16/31 (2021), 119-136.
• Güven, Özbay. “Geleneksel Okçuluk ve Güreş Sporunda Ahiliğin Etkileri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 9/27 (2003), 69-106.
• Güven, Özbay. Türklerde Spor Kültürü. Ankara: AKM Yayınları, Türk Kültüründen Görüntüler Dizisi, 1992.
• Hebibulla, Abdurehim. Uygur Etnograpiyisi. Uurumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 2000.
• Hünkâr Hacı Bektaş Velî Velâyetnâmesi. haz. Hamiye Duran - Dursun Gümüşoğlu. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi Yayınları Araştırma Dizisi, 2010.
• İnayet, Alimcan. “Seyit Noçi Destanı ve Seyit Tipi Üzerine”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 5/2 (2005), 219-228.
• İnayet, Alimcan.“Uygurlarda Nevruz”. Türk Dünyası Nevruz Ansiklopedisi. Ankara: AKM Yayınları, 2004, 423-433.
• Kadir, Tursun. Uygur Enenivi Balilar Oyunliri. Urumçi: Şincan Güzel Senet-Foto Süret Neşriyatı, 2015.
• Karaca, Mehmet Mustafa. “Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Bir Hayvancılık Risalesi: Risale-i Çârvâçılık”. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 28 (2022), 84-105.
• Kotan, Hüsna. “Risale-i Serteraş”. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 63 (2019), 563-591.
• Necip, Emin N. Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. çev. İklil Kurban. Ankara: TDK Yayınları, 2008.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Fütüvvetname”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/264-265. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Öger, Adem - Kaşgari, Nuriman Abdureşit. “Uygurlarda Risalecilik Geleneği ve Rengrizlik Risalesi”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 41 (2016), 151-183.
• Öger, Adem. “19. Yüzyılda Yetişmiş Bir Uygur Halk Kahramanı ve Şairi: Sadir Palvan”, Karadeniz 13 (2012), 110-119.
• Öger, Adem. “Uygurlarda Geleneksel Meslekleri Konu Alan Çağatayca Bir Eser: Kitâb-ı Garîbî”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 104 (Aralık 2022), 453-469.
• Öger, Adem. Uygur Türklerinde Törenler ve Bayramlar. Ankara: Grafiker Yayınları, 2013.
• Öger, Adem-Tek, Recep (ed.). Risāle-i Dehkānçılık (Çiftçilik Risalesi). haz. Ahmet Turan Türk- Ekber Enveri-Zulhayat Ötkür-Kamile Serbest. Ankara: Gazi Kitabevi, 2017a.
• Öger, Adem-Tek, Recep (ed.). Risāle-i Mūze-dūzluk (Ayakkabıcılık Risalesi). haz. Ahmet Turan Türk-Ekber Enveri-Zulhayat Ötkür-Kamile Serbest. Ankara: Gazi Kitabevi, 2017b.
• Öger, Adem-Türk, Ahmet Turan (ed.). Risāle-i Nān-vāylık (Fırıncılık Risalesi). haz. Recep Tek- Serkan Çakmak-Zulhayat Ötkür-Kamile Serbest. Ankara: Gazi Kitabevi, 2017.
• Özdemir, Murat. “Türk Kültüründe Pehlivanlık Kavramı”. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi 5/12 (2018), 558-564.
• Rahman, Abdukerim vd. Uyğur Örp Adetliri. Urumçi: Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı, 1996 . Rahman, Abdukerim. Yipek Yurtidiki Epsane-Rivayetler. Urumçi: Şincan Helk Neşriyatı, 1986.
• Rahman, Abdulkerim. Uygur Folkloru. çev. Soner Yalçın - Erkin Emet. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996.
• Rehimi, İbrahim. Uygur Enenivi Örp Adetliri. Urumçi: Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı, 2014.
• Şükun, Ziya. Farsça-Türkçe Lugat I, Gencinei Güftar Ferhengi Ziya. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1996.
• Torun, Ali. Türk Edebiyatında Türkçe Fütüvvet-Nameler Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Uygur Helk Egiz Edebiyati Kamusi C.11. Abdurahman Ebey (ed.). Uurumçi: Şincan Helk Neşriyati, 2005.
• Uyğur Tiliniñ İzahlik Luğiti, “A-P”. haz. Şincan Uygur Aptonom Rayonluk Milletler Til Yézik Hizmiti Komitéti Lugat Bölümü. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1990.
• Uysal, İdris Nebi. XX. Yüzyıl Başlarında Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Bir Tıp Metni Ŧabįbçılıķ (Giriş – İnceleme-Metin- Dizin-Tıpkıbasım). İstanbul: Kesit Yayınları, 2020.
• Yıldız Çakmak, Merve. “Risāle-i Ķoyçılıķ Giriş-Yazı Çevirimi-Aktarma”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 20 (2022), 31-42.