İZMİR’DEKİ TAHTACILARIN YERLEŞİK HAYATA GEÇİŞİNDE SALGIN HASTALIK ANLATILARININ TARİHSEL DEĞERLENDİRMESİ

Yıl 2023, Sayı: 108, 39 - 54, 26.12.2023

Funda Adıtatar , Meral Salman Yıkmış

https://doi.org/10.60163/hbv.108.003

Öz

Bu makalede, İzmir’de yaşayan Alevi-Kızılbaş Tahtacı topluluklarının yerleşik hayat geçişleri hakkında belleklerinde yer etmiş anlatıların, tarihsel gerçeklik için kaynak olup olamayacağını eleştirel biçimde değerlendirmek amaçlanmıştır. Yatırların ve Yanyatır Ocağının dedesinin kerametiyle salgın hastalığın durdurulduğu yerlere ait yerleşme anlatılarından yola çıkarak, Tahtacıların İzmir’de yerleşik hayata geçmelerinde salgın hastalıkların olası etkisi, arşiv belgelerine dayanarak araştırılmıştır. Bahsi geçen salgın hastalıkların veba olabileceği tespit edilmiş fakat ilgili nüfus kayıtları araştırıldığında, İzmir’de Tahtacıların vebadan etkilendiğine dair bir bulguya ulaşılamamıştır. İzmir’e en yakın bölge olarak Söke’de Tahtacıların veba salgınından etkilendiği tespiti, birbiriyle etkileşim halinde olan Tahtacı topluluklar arasında salgın hastalık anlatısının yayılmış olabileceğini fikrini vermiştir. Bellekte yer eden salgın anlatılarının kerametle örülü olması, Tahtacıların etraflarını çevreleyen dünyayı nasıl kavramış olduğuna ilişkin ipuçları vermektedir. Ayrıca, yerleşik hayat geçişte temel etkenler olan devletin yerleşik hayat geçirme politikalarının ve ormancılıkta modernleşme girişimleriyle geleneksel tahtacılık mesleğinin sona erişinin değil de salgın hastalık ve keramete ilişkin anlatıların bellekte yer etmesi, yüzyıllardır konar göçer olarak yaşamış Tahtacıların yerleşik hayata geçirilmeyi kabul edilir bir hale getirmesinin yolu olarak okunabileceğine dikkat çekilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tarih, Kolektif bellek, Alevilik, Konar göçerlik, Tahtacılar, İzmir, Salgın hastalıklar

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

THE EFFECT OF EPIDEMIC DISEASES ON THE SETTLEMENT OF TAHTACI COMMUNITIES IN IZMIR

Öz

In this article, it is aimed to critically evaluate whether the narratives on the settled life transitions of the Alevi-Kızılbaş Tahtacı community living in İzmir can be a source for historical reality. Based on the narratives of settlement where the epidemic was stopped by the miracle of “yatırs” and one of the descendants of Yanyatır sacred lineage, the possible effect of epidemics on the settlement of Tahtacı community in İzmir was investigated with the help of archival documents. It has been determined that the aforementioned epidemic diseases may be a plague epidemic, but when the relevant population records were investigated, no finding could be reached that the Tahtacı community in İzmir were affected by the plague epidemic. The determination that the Tahtacı community were affected by the plague epidemic in Söke, the closest region to İzmir, gave the idea that the epidemic disease narrative might have spread among the interacting Tahtacı communities. The fact that the epidemic narratives in memory are woven with miracles gives clues about how the Tahtacı community comprehended the world around them. The sedentary life policies of the state and, the attempts of modernization in forestry brought about the end of the traditional woodworking profession are the main factors in the transition to settled life. The narratives about epidemics and miracles, rather than the main factors of settlement, remain in memory, can be read as the way for Tahtacı community, who have lived as nomads for centuries, to make settled life acceptable.

Anahtar Kelimeler

History, Collective memory, Alevism, Nomadism, Tahtacis, İzmir, Epidemics

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Adıtatar, Funda. “İzmir İngiliz Konsolosluğunun Askeri İstihbarat Faaliyetleri”. Tarih İncelemeleri Dergisi 26, 2011, 1-34.
• Akgül Kovankaya, Başak. Negotiating Nature: Ecology, Politics Nomadism in the Forest of Mediterranean Anatolia, 1870-1920. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, Doktora Tezi, 2019.
• Asan, Veli. Tahtacı Türkmen Aleviler. Isparta: Kardelen Sanat Yayınları, 2011.
• Assman, Jan. “Moses the Egyptian: The Memory of Egypt in Western Monotheism and Collective Memory and Cultural Identity”. The Collective Memory Reader. Ed. Olick, J. K. vd. Oxford: Oxford University Press, 2011, 209-215.
• Aydın Vilâyet Salnâmesi. (H.1302/ R.1300/M.1885). Baha Said Bey. Türkiye’de Alevi-Bektaşi, Ahi ve Nusayri Zümreleri. Yayına Hazırlayan İ. Görkem, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Baykara, Tuncer. “XIX. Yüzyılda Urla Yarımadasında Nüfus Hareketleri”. Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920). Ed. Osman Okyar - Halil İnalcık. Ankara: Meteksan, 1980, 279-286.
• Baykara, Tuncer. İzmir Şehri ve Tarihi. İzmir: Akademi Kitabevi, 2011.
• Beyru, Rauf. 19. Yüzyılda İzmir’de Sağlık Sorunları ve Yaşam. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2005.
• Biçici, K. Hür - Çetin Necat. “Cep Saat Motifli Yakapınar Köyü Tahtacı Mezar Taşları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 79, 2016, 143-169. https://doi.org/10.12973/hbvd.79.207
• BOA, İrade, Meclis-i Vala (İ.MVL.) 362/15878. H. 28.03.1273/M. 26.11.1856
• BOA, Maliye Nezareti, Ceride Odası Defterleri (ML.CRD. d.) 821. H. 29.12.1260/M. 9.01.1845
• BOA, Nüfus Defteri (NFS. d.) 2906. H. 1246/M. 1830
• BOA, Nüfus Defteri (NFS. d.) 2907. H. 1247/M. 1831
• BOA, Sadaret Mektubi Kalemi, Nezaret ve Devair Evrakı (A.MKT.NZD.) 457/83. H. 03.05.1279/M. 27.10.1862
• Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Folkloru (İnanışlar, Töre ve Törenler, Oyunlar). İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1984.
• Böke, Pelin. “İzmir Karantina Teşkilatı’nın Kuruluşu ve Faaliyetleri (1840-1900)”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 8/18-19, 2009, 137-159.
• Burke, Peter. “History as Social Memory”. The Collective Memory Reader. Ed. Olick, J. K vd. Oxford: Oxford University Press, 2011, 188-192.
• Burke, Peter. Varieties of Cultural History. Ithaca, New York: Cornell University Press. Çıblak Coşkun, Nilgün. “Tahtacı Yol Erkanında Dört Kapılı Ahiret Kardeşliği”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları 19, 2019, 49-80.
• Çıblak Coşkun, Nilgün. “Tahtacılar ve Tahtacılara Bağlı Olmayan Oymakların Yerleşim Alanları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 68, 2013, 33-54.
• Çiftçi, Erdal. “Ulus Devlet İnşasının Tahtacılara Yansımaları: İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Tahtacı Alevileri Raporu”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi/Journal of Oriental Scientific Research (JOSR) 12/3, 28, 2020, 465-489. https://doi.org/10.26791/sarkiat.732188
• Duman, Ahu Zeynep. “Aydın Yılmazköy Tahtacı Alevilerinde Doğum Adetleri”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 20, 2019, 209-274.
• Duman, Ahu Zeynep - Taşçinten, Hasan. “Kaz Dağlarında Bir Tahtacı Köyü Doyran: Ritüel ve İnanç Pratikleri”. Alevilik Bektaşilik Dergisi 22, 2020, 241-336.
• Efe, Recep vd. “Geographical Symbols in Beliefs of the Tahtacı Turkomans around Kaz Mountain, W Turkey”. Procedia-Social and Behavioral Sciences 120, (2014), 46-52. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2014.02.080
• Emecen Feridun. “Aydın”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. IV, 1991, 235-237. Erişim 26.04.2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/aydin
• Esen, Nüket. “Göçebelikten Yerleşikliğe Geçerken Tahtacılar”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 100, 2021, 11-24. https://doi.org/10.34189/hbv.100.001
• Esinler Müderrisoğlu, Ayşen - Sarçın, Simge. “Frengi Hastalığının İzmir’de Ortaya Çıkışı ve Şehirdeki Umumhaneler”. Turkish Studies 15/4 2020, 753-763. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.43822
• Frangakis-Syrett, Elena. 18. Yüzyılda İzmir’de Ticaret (1700-1829). Çev. Çiğdem Diken. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını, 2006.
• Gilsenan, Michael. Recognizing Islam –An Anthropologist’s Introduction. London, New York: Routledge, 2013.
• Goffman, Daniel. “Izmir: from village to colonial port city”. The Ottoman City between East and West: Aleppo, İzmir, and Istanbul. Ed. Eldem, E. vd. Cambridge: Cambridge University Press, 1999, 79-134.
• Goffman, Daniel. İzmir ve Levanten Dünya, 1550-1650. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Gökçen, Amed vd. Kaz Dağlarından Toroslar’a Tahtacı Türkmen Alevileri. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Gülten, Sadullah. “Kökler ve Dallar: Tahtacı Alevilerinin Menşei ve Tahtacı Cemaatler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi 95, 2020, 143-167. https://doi.org/10.34189/hbv.95.005
• Gülten, Sadullah. XVI. Yüzyılda Batı Anadolu’da Yörükler. Ankara: Gazi, Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Gündüz, Tufan. “Konar-göçerler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 26.04.2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/konar-gocer
• Güran, Tevfik. 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1998. Halbwachs, Mourice. Hafızanın Toplumsal Çerçeveleri. Çev. B. Uçar, Ankara: Heretik Yayıncılık, 2016.
• Hobsbawm, Erich. Sanayi ve İmparatorluk. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 2005. Iggers, Georg G. Bilimsel Nesnellikten Postmodernizme Yirminci Yüzyılda Tarihyazımı. Çev. Gül Çağalı Güven. 2. Baskı İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003.
• İpek, Nedim. İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler. Trabzon: Serander Yayınları, 2006.
• Kaftanlı, Ufuk Ali. “Aydın Eyaletinde Konar-Göçer Bir Aşiret: 2973 Numaralı Osmanlı Nüfus Defterine Göre Alaşehir Kazasında İki Tahtacı Topluluğu”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 106, 2023, 185-210. https://doi.org/10.34189/hbv.106.009
• Kasaba, Reşat. “İzmir”. Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri (1800-1914.). ed. Keyder, Ç. vd. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994, 1-22.
• Kehl, Kriszstina. “Tahtacı Geleneklerinde İslam Dışı Öğeler”. 1.Akdeniz Yöresi Türk Toplulukları Sosyo-Kültürel Yapısı (Tahtacılar) Sempozyum Bildirileri 26-27 Nisan 1993 Antalya. Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayınları, 1995, 107-114.
• Kehl-Bodrogi, Kriszstina. “On the Significance of Musahiplik Among the Alevis of Turkey: The Case of the Tahtacıs”. Syncretistic Religious Communities in the Near East: Collected Papers of the International Symposium “Alevism in Turkey and Comparable Syncretistic Religious Communities in the Near East in the Past and Present” Berlin, 14-17 April 1995. ed. Krisztina Kehl vd. Leiden: E.J. Brill, 1997, 119-137.
• Kehl-Bodrogi, Krisztina. Kızılbaşlar/Aleviler. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• Keleş, Erdoğan. “Aydın Vilayetinde Aşiretlerin İskânı ve Sorunlar (19. Yüzyılın İkinci Yarısı)”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SUTAD) 48, 2020, 211-242.
• Kılıç, Orhan. İnsanlığın Ölümle İmtihanı Mikrop, Salgın ve Toplum. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2021.
• Kolukırık, Suat. “Mekân, Kültür ve Kimlik Isparta Tahtacılarında Mekânın Sosyal Anlamı”. ZFWT Zeitschrift für die Welt der Türken 2, 2010, 87-100.
• Kösem, Ekrem. Kırkağaç Ovası ve Çevresinin Jeomorfolojik Özellikleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• Kurmuş, Orhan. Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi. Ankara: Savaş Yayınları, 1982.
• Küçük, Murat. Horasan’dan İzmir Kıyılarına Alevi Türkmenler Cemaat-ı Tahtacıyan. İstanbul: Horasan Yayınları, 2009.
• Küçükkalay, A. Mesut. Osmanlı İthalatı İzmir Gümrüğü 1818-1839. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2007. Megill, Allan. “History, Memory, Identity”. The Collective Memory Reader. Ed. Olick, J. K. vd. Oxford: Oxford University Press, 2011, 193-197.
• Menekşe, Metin. “İzmir’de Kolera Salgını ve Etkileri (1893)”. Tarih Araştırmaları Dergisi 39/67 2020, 385-433. https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.615548
• Mikhail, Alan. Osman’ın Ağacı Altında Osmanlı İmparatorluğu, Mısır ve Çevre Tarihi. çev. Seda Özdil, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2017.
• Misztal, A. Barbara. Theories of Social Remembering. Maidenhead & Philadelphia: Open University Press, 2003.
• Nagata, Yuzo. Tarihte Âyanlar Karaosmanoğluları Üzerinde Bir İnceleme. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997. Nakracas, Georgios. Anadolu ve Rum Göçmenlerin Kökeni. İstanbul: Kitabevi Yayınları. 2005. Olick, Jefrey vd. “Introduction”. The Collective Memory Reader. Ed. Olick, J. K. vd. Oxford: Oxford University Press, 2011, 1-62.
• Özcan, Tuğrul. “1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı Sırasında Yaşanan Sağlık Sorunları”. History Studies International Journal of History 2, 2010, 257-271. http://dx.doi.org/10.9737/hist_166
• Panzac, Daniel. Osmanlı İmparatorluğunda Veba 1700-1850. Çev. Serap Yılmaz. Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.
• Pınar, İlhan. Hacılar, Seyyahlar, Misyonerler ve İzmir 1608-1918 Yabancıların Gözüyle İzmir. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2001.
• Roux, Jean. “Anadolu Tahtacıları”. Çev. C. Meriç, Kültür Araştırmaları Dergisi 4, 2020, 213-229.
• Salzman, Philip Carl. “Introduction: Process of Sedentarization as Adaptation and Response”. When Nomads Settle Process of Sedentarization as Adaptation and Response. Ed. Salzman, P.C. New York: Praeger Publishers.
• Sarıyıldız, Gülden. “Karantina Meclisi’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri”. Belleten 58/222, 1994, 329-376.
• Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2001.
• Scott C, James. Seeing Like a State How Certain Schemes to Improve the Human Condition Have Failed. Yale University Press, 1999.
• Selçuk, Ali. Tahtacılar-Mersin Tahtacıları Üzerine Bir Araştırma. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2004.
• Serçe, Erkan. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmir’de Belediye (1868-1945). İzmir: Dokuz Eylül Yayınları, 1998.
• Tanman, Saffet. Batnaz Tepeleri’nde Zaman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Tantay, Ayfer. “Millî Mücadele Yıllarında İzmir’de Etkili Olan Başlıca Bulaşıcı Hastalıklar (Emraz-ı Sâriye)”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 6/15, 2007, 39-54.
• Telci, Cahit. “Cemaat-i Tahtacıyan: Aydın Sancağı’nda Vergiden Muaf Tahtacı Topluluğu (XV-XIX. Yüzyıllar)”. Alevilik- Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 13, 2016, 4-34.
• Texier, Charles. Küçük Asya/Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi. C. II. Çev. (Fransızcadan Osmanlı Türkçesine)-Suat, A. (Yeni Türk Alfabesine)-Kopraman, K.Y. (sadeleştiren)-Yıldız, M. Ankara: Enformasyon ve Doküman Hizmetleri Vakfı, 2002.
• Thomas, David. “Miracles in Islam”. The Cambridge Companion to Miracles. Ed. Twelftree, G. H. New York, Melbourne, Madrid: Cambridge University Press, 2011, 197-215.
• Ülker, Necmi. The Rise of İzmir, 1688-1740. Michigan: The University of Michigan, Doctoral Dissertation, 1974.
• Varlık, Nükhet. Akdeniz Dünyasında ve Osmanlılarda Veba (1347-1600). Çev. Hazal Yalın, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
• Wertsch, V. James. “The Narrative Organization of Collective Memory”. Ethos 35/1, 2008, 120-135.
• Yazgan, İlhami. 19. Yüzyılda Alman Şarkiyatçıların Bektaşilik Serüveni Bektaşiler Tahtacılar Kızılbaşlar Dr. Georg Jakopb-Dr. Felix Von Lunschan-Dr. Edmund Naumann. çev. İlhami Yazgan, Ankara: La Kitap, 2017.
• Yetişen, Rıza. Tahtacı Aşiretleri (Adet, Gelenek ve Görenekleri). İzmir: Memleket Gazetecilik ve Matbaacılık, 1986.
• Yetkin, Sabri. “İzmir’de Veba Salgını (Mayıs Ağustos 1900)”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 1, 1993, 23-55.
• Yıldırım, Nuran. “Salgın Afetlerinde İstanbul”. ed. Said Ö. Afetlerin Gölgesinde İstanbul: Tarih Boyunca İstanbul ve Çevresini Etkileyen Afetler. İstanbul: İBB Yayınları, 2009, 109-184.
• Yılmaz, Abdurrahman. Tahtacılarda Gelenekler. Ankara: Ulus Basımevi, 1948.
• Yılmaz, Özgür. “İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı: Avrupalı Hekimlerin Gözüyle 1865 Kolera Salgını”. Tarih ve Günce Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi 8, 2021, 85-128.
• Yörükan, Yusuf Ziya. Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar. Yayına Hazırlayan Yörükan, T. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Zandi-Sayek, Sibel. Ottoman İzmir The Rise of a Cosmopolitan Port 1840-1880. Minneapolis-Londra: Minnesota University Press. 2012.