EHLÎ’NİN DÜVÂZ-NÂME TEMALI ELİF-NÂME’Sİ

Yıl 2023, Sayı: 108, 435 - 454, 26.12.2023

Büşra Çelik Vural

https://doi.org/10.60163/hbv.108.028

Öz

Elif-nâmeler, mısra, beyit ya da bentlerin ilk harfleri alt alta sıralandığında elif harfinden yâ harfine ya da yâ harfinden elife kadar elifbâ sırasını takiben yazılmış şiirler olup bunlardan düvâz-nâme temalı elif-nâmeler ise başta Hz. Ali olmak üzere ehlibeyit, On İki İmamların övgüsü üzerine kaleme alınmışlardır. Bu çalışmanın konusu olan Elif-nâme ise Ehlî mahlaslı bir şair tarafından düvâz-nâme tarzında yazılmıştır. Söz konusu Elif-nâme, Topkapı Sarayı Müzesi Yazma Eserler Kütüphanesi’nde Hazine Kitaplığı 1067 numarada kayıtlı Mecmû’a-ı Eş’âr’ın 52b-53b yaprakları arasında kayıtlıdır. Osmanlı Devleti’nin çeşitli vilayetlerinde müderrislik ve kadılık yaptığı bilinen Tayyib-zâde Ehlî’nin (ö. 1600-01) tezkirelerde tasavvuf temayülünün olduğu yazılmışsa da bu temayülün hangi yöne olduğuna dair bir bilgi verilmemiştir. Ehlî’nin tasavvufi eğiliminin izini sürmek adına çeşitli mecmua ve cönklerde taramalar yapılmış, neticede Ehlî’nin daha çok âşıkâne şiirler yazdığı görülmüştür. Kesin bir yargıya varılmamakla birlikte elimizdeki Elif-nâme’nin biyografik kaynaklarda ismi geçmeyen ancak Alevi-Bektaşi tarikatine intisabı muhtemel olan başka bir Ehlî mahlaslı şaire ait olma ihtimali bulunmaktadır. Makalenin giriş bölümünde harflerin icadından bu yana Yahudilik ve İslamiyet’teki harf gizemciliğine kısaca değinildikten sonra Türk edebiyatındaki elif-nâmeler üzerinde durulmuş, ardından Ehlî’nin hayatı ile biyografik kaynaklarda edebî şahsiyetine dair yapılan değerlendirmeler sunulmuştur. Son olarak şekil ve muhteva yönünden incelenen Elif-nâme’nin çeviriyazılı metni verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Elif-nâme, Düvâzdeh-nâme, Düvâz-nâme, Duaz İmam, İsnâaşeriyye, 16. yüzyıl, Ehlî.

EHLI'S DUVAZ-NAME-THEMED ELIF-NÂME

Öz

Alif-nâmes mean poems written following the order of alifbâî from the letter alif to the letter yâ or from the letter yâ to the alif when the first letters of the verse, couplet or bent are listed one under the other. Among them, alifname poems with the theme of duvaz-name were written in praise of the Ahl al-Bayt, the Twelve Imams and especially caliph Ali. Alif-nâme, which is the subject of this study, was written by a poet with the pseudonym Ahlî in the style of duvaz-name. Alif-nâme is registered in the Topkapı Palace Museum Library between the pages 52v-53v of Mecmû'a-ı Eş'âr registered at the Hazine Library number 1067. Although it is written in the biographies of Tayyib-zâde Ehlî (d. 1600-01), who is known to have worked as a professor and judge in various provinces of the Ottoman Empire, that he had a sufistic tendency, but no information is given. Scans were made in various magazines and jonks in order to track down his tendency. As a result, it was seen that Ahlî wrote mostly lyrical poems. Although a definite judgment is not reached, there is a possibility that the Alif-nâme maybe belongs to another poet with the same pseudonym, whose name is not mentioned in the biographical sources, but who is likely to be affiliated with the Alevi-Bektashi order. In the introductory part of the article, after briefly mentioning the letter mysticism in Judaism and Islam since the invention of letters, the alif-names in Turkish literature are emphasized, and then the evaluations made on the life of Ahlî and his literary personality in biographical sources are presented. Finally, the transliterated text of the Alif-nâme, which was examined in terms of form and content, are introduced.

Anahtar Kelimeler

Alif-nâme, Dawazdeh-nâme, Dawaz-nâme, Twelwe Imams, Dawazdeh Imam, Twelver Shi, 16th century, Ahlî.

Kaynakça

• Açıkgöz, Namık. Riyâzu’ş-Şu’arâ. Müellifi: Riyâzi. Ankara: Kültür-Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. (e-kitap). [Erişim tarihi: 20.03.2023].
• Akbayar, Nuri. (1996). Sicill-i Osmanî. Müellifi: Mehmed Süreyya, (Sadeleştiren S. A. Kahraman), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Aldemir, Kamil. Süleymaniye Kütüphanesi Es'ad Efendi bölümü 3424 numaralı şiir mecmuası (Mecmua-i Kasa'id) (52a-91a varak) (Transkripsiyonlu metin-inceleme). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, 2015.
• Arat, Reşit Rahmeti. Eski Türk Şiiri. Ankara: TDK Yayınları, 1991.
• Atik-Gürbüz, İncinur. Mecmû’a-i Letâ’if. Yayımlanmış Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, 2011.
• Aydın, Dilara. "Klasik Türk Şiirinde Düvâz-dehler". 103/ 261-281. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 2022.
• Aydın, Mehmet. Ansiklopedik Dinler Sözlüğü. Konya: Damla Ofset A.Ş., 2005.
• Babaarslan, Giyasi. Koç Üniversitesi El Yazmaları Koleksiyonunda Bulunan İlahi Mecmuasının (Mecmû’a-i İlâhiyyât) Transkripsiyonlu Metni ve Mestap’a Göre Tasnifi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi, 2018.
• Batislam, H. Dilek. “Kıbrıslı Âşık Kenzî'nin Elif-Nâmeleri”. 1/2, 7-16. Kıbrıs Araştırmaları ve İncelemeleri Dergisi, 2018.
• Bozhüyük, Mehmet Emin. “Hurûf”. TDVİA. 18/ 397-401, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Canım, Rıdvan. Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. Müellifi: Latîfî. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. (e-kitap). [Erişim tarihi: 20.03.2023].
• Çelebioğlu, Âmil. “Harflere Dair”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul: MEB Yayınları, 1998.
• Dalkılıç, Bayram. “İskenderiye’li Yahudi Filozof: Philo, Eserleri ve Felsefî Yöntemi”. 15/ 61-79. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2003.
• Demirel, Mustafa. “Âşık Paşa’nın Elifnamesi ve Dil Özellikleri”. 3/ 203-246. Bilig, 1996.
• Derman, Mehmet Ali (1965). Evliyalar Şahı. İstanbul: Anadolu Matbaası.
• Dilçin, Cem. Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları, 1983.
• Duman, M. Zeki - Altundağ, Mustafa. “Hurûf-ı Mukattaa”. TDVİA, 18/ 401-408. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Durmuş, İsmail. “Harf”. TDVİA, 16/ 158-163. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet. Türk Şairleri 3. Cilt, İstanbul: Bozkurt Matbaası, 1936-1946.
• Epstein, Perle. Kabala Musevi Mistiklerinin Yolu. Çev: N. Karayazgan – Ş. Barkın. İstanbul: Dharma Yayınları, 1993.
• Fâizî, Abdülhayy b. Mustafa Feyzillah b. Kâf-zâde Ahmed. Zübdetü’l-Eş’âr, İBB Atatürk Kitaplığı, Bel_Yz_B.000011.
• Fenton, Paul B. "Yahudilik ve Tasavvuf". Çev: S. Çift. 13/1 / 245-260. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2004.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “İsnâaşeriyye”. TDVİA, 23/ 142-147. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
• Gökyay, Orhan Şaik. Hâlâtu’l-Kâhire mine’l-Âdâti’z-Zâhire. Müellifi: Gelibolulu Âlî. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1984.
• Gölpınarlı, Abdulbâkıy. Oniki İmâm. İstanbul: Der Yayınevi, 1979.
• Güzel, Abdurrahman. Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012.
• Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Felsefe Tarihi Platon’dan Ortaçağ Felsefesine. Çev: D. B. Kılınç. İstanbul: NotaBene Yayınları, 2019.
• Hirsch, Edward. A Poet’s Glossary. Boston: Houghton Mifflin Harcourt Publishing, 2014.
• Kaplan, Doğan. Buyruklara Göre Kızılbaşlık, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Selçuk Üniversitesi, 2008.
• Kaplan, Hasan. “Münîrî’nin Şiirlerinde Harf Simgeciliği ve Şairin Elif-nâmesi”. 177-208. Ed. M. F., Murad, S.- İlhan, M. Uluslararası Amasya Şairleri Bilim Şöleni (s. 177-208). Kibatek Yayınları, 2018.
• Kaplan, Hasan. “Klasik Türk Edebiyatında Elifname Geleneği ve İsmail Hikmetî’nin Elifnameleri”. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi , 6 (2), 437-384, 2022.
• Kaplan, Yunus. Ehlî, Tayyib-zâde Ehlî Efendi. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ehli-tayyibzade-ehli-efendi. [Erişim Tarihi: 26 Mart 2023].
• Kayabaşı, Bekir. Kâf-zâde Fâizî’nin Zübdetü’l-Eş’âr’ı, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Malatya: İnönü Üniversitesi, 1997.
• Kılıç, Filiz. Meşâ῾irü᾽ş-Şu῾arâ. Müellifi: Âşık Çelebi. Ankara: Kültür Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. (e-kitap). [Erişim tarihi: 20.03.2023].
• Köksal, Mehmet Fatih. "Hüsn ü Dil (Ehlî)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/husn-u-dil-ehli. [Erişim Tarihi: 26 Mart 2023].
• Kölemen, Sema. Nuruosmaniye Kütüphanesi 4962 numaralı mecmua (247a-324b). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, 2011.
• Macit, Muhsin. Hatâyî Dîvânı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017. Mecmû῾a-ı Eş’âr. İstanbul: Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Hazine Bölümü, No. H. 1067.
• Mecmû῾a-ı Eş’âr. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Yazmaları, No. OE_Yz_0593. Mecmû῾a-ı Eş’âr. Ankara: Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Bölümü, No. 06 Mil Yz A 2605/1.
• Melikoff, Irene. Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. Çev: T. Alptekin. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 2010.
• Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar -Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları. Çev: T. Alptekin. İstanbul: Cem Yayınevi, 1993.
• Nev’î-zâde Atâyî. Zeyl-i Şakâyık Li-Atâyî (Hadâyıku'l-Hakâyık fî Tekmîleti'ş-Şakâyık). İstanbul, 1268. Özcan, Hüseyin. “Hataî’nin Elifnâme Şeklinde Yazdığı Düvazdeh”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 76: 191-204, 2015.
• Özcan, Nurgül. “Rumelili Murtazâ Sükûti Divanı’ndaki Elif-nâmeler”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi , (15) , 263-273, 2019.
• Öztoprak, Nihat. “Bursalı Feyzî Efendi’nin Elifnameleri”. İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 35/ 135-167, 2006.
• Öztoprak, Nihat. “Elifnâmelerin Tertip Hususiyetleri ve Metin Tesisindeki Yeri”. Atatürk Üniversitesi Uluslar Arası Türklük Bilgisi Sempozyumu. 817-829. Erzurum, 2007.
• Öztoprak, N. “Elifname Yazma Geleneğine Göre Fuzûlî’nin Elifnamesi Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Uluslararası V. Dil, Yazın, Deyişbilim Sempozyumu. s. 327-336. Pegem A Yayınları, 2006.
• Öztürk, Uğur. Mecmû‘a-i Eş‘âr (Muallim Cevdet K.479) (İnceleme- Tenkitli Metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi, 2013.
• Redhouse, James William. A Turkish and English Lexicon/Kitâb-ı Ma’ânî-i Lehce. Lebanon, 1987. Sarıkaya, Mehmet Saffet. (2009). “Alevî İnançlarında Hz. Muhammed” Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü, ed. Ahmet Yaşar Ocak. 228-240. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2009.
• Schimmel, Annemarie. Sayıların Gizemi. Çev: M. Küpüşoğlu. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2014.
• Solmaz, Süleyman. Gülşen-i Şu’arâ. Müellifi: Ahdî-i Bağdâdî. Ankara: Kültür Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. (e-kitap). [Erişim tarihi: 20.03.2023].
• Sungurhan, Aysun. Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Müellifi: Kınalızâde Hasan Çelebi. Ankara: Kültür Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. (e-kitap). [Erişim tarihi: 20.03.2023].
• Sümer, Muhammet. Âşık Tarzı Şiir Geleneğindeki Elifnâmelerde Tasavvufî Motifler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 2022.
• Şentürk, Ahmet Atillâ. Osmanlı Şiiri Kılavuzu, Cilt 3 (Dâbbe-Düzgün). İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2019.
• Temizkan, Mehmet. Türk Edebiyatında Harf Şiirleri ve Elif-nâmeler. İzmir: Külcüoğlu Kültür Merkezi Yayınları, 2007.
• Tez, Zeki. Matematiğin Kültürel Tarihi. İstanbul: Doruk Yayınları, 2011.
• Tökel, Dursun Ali. Divan Şiirinde Harf Simgeciliği. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Turan, Fatma Ahsen ve Kılıç, Filiz. “Türk Edebiyatında Duvazdehler”. I. Uluslararası Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri. 357-367. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 1999.
• Uludağ, Süleyman. “İşârî Tefsir”. TDVİA. 23/ 424-428. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
• Usluer, Fatih. Hurufilik İlk Elden Kaynaklarla Doğuşundan İtibaren. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2009.
• Üzüm, İlyas. “İnançtan Külte: Alevîlikte Oniki İmam İnancı”. Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü, ed. Ahmet Yaşar Ocak. 268-285. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2009.
• Vural, Emre. Michigan Üniversitesi 356 Numaralı Şiir Mecmû‘Ası (İnceleme-Metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi, 2013.
• Weir, Thomas Hunter. “Harf”. MEB İslam Ansiklopedisi, 5/ 230-231. İstanbul: MEB Yayınları, 1987. Yıldırım, Rıza. Menâkıb-ı Evliyâ (Buyruk) Tarihsel Arka Plan, Metin Analizi, Edisyon-Kritik Metin. İstanbul: YKY Yayınları, 2022.
• Yurdagür, Metin. “Cefr”. TDVİA, 7/ 215-218: İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Yurdakul, Rabia Nur. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar 739 Numarada Kayıtlı Mecmû’a-yı Nezâyir (25b-50a) (İnceleme-Metin-Çeviri). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2019.