OSMANLI İRAN İLİŞKİLERİNDE BİR NÜFUZ ARACI OLARAK TARİKAT ŞEYHLERİ: ŞEYH MA’RÛF ÖRNEĞİ

Yıl 2023, Sayı: 108, 455 - 474, 26.12.2023

Zekeriya Işık

https://doi.org/10.60163/hbv.108.029

Öz

Osmanlı Devleti’nin doğu sınırları fiziki olarak dağlık olması, demografik bakımdan farklı din, mezhep, tarikat ve etnisitelerin birlikte yaşaması hasebiyle siyasi, askeri ve güvenlik açısından kontrolü zor bir yapıya haizdir. Bölgenin dağlık yapısı, yaşanagelen tarihi hadiseler ve sınırların İran gibi siyasi olduğu kadar dini ve mezhebi bakımlardan da muhalif olan bir devletle paylaşılıyor olması gibi hususlar, bölgede aşiret ve tarikat gibi örgütlü yapıların varlığını ve uzun ömürlülüğünü teşvik etmiştir. Bölgenin tarihsel seyrinde ve Osmanlı-İran ilişkilerinin gelişiminde 16. yüzyıldan itibaren daha çok Kürt Emirlikleri ve aşiretler etkin rol oynarken 19. asrın ortalarına doğru durum değişmiş tarikat şeyhleri ön plana çıkmaya başlamıştır. Böylesi bir değişimin yaşanmasında bölgede Osmanlı modernleşme çabalarının bir neticesi olarak hayata geçirilen merkeziyetçi, idari reformların etkisi büyük olmuştur. Yapılan reformlarla Emirlik sistemi kaldırılmış, yerine ihdas edilen idari kadrolara merkezden bürokratlar atanmıştır. Bölgeyi tanımayan halkın gözünde meşruiyet sorunu da yaşayan bu bürokratlar, aşiretler arasında zuhur eden üstünlük kavgaları, otlak-yaylak sorunları, köy baskınları, kan davaları gibi geleneksel sorunların çözümünde yetersiz kalmıştır. Bölgedeki bu kaotik durum aşiretler üstü bir konumda bulunan tarikat şeyhlerinin giderek siyasi ve politik olarak güç ve nüfuzlarını artırmalarında etkili olmuştur. Bundan sonraki süreçte Osmanlı-İran ilişkilerinde de yer yer mezhebi farklılıklarına dahi bakılmaksızın tarikat şeyhleri önemli bir aktör halini almıştır. Bölgede tarikatların yükselmesinde reformlardan başka Batılı ülkelerin İslam dünyası üzerinde giderek artan baskıları da etkili olmuştur. Misyonerlik faaliyetleriyle bölgedeki Hristiyan azınlıkların milliyetçilik doğrultusunda teşvik edilerek Müslüman aşiretlere karşı kışkırtılmaları Müslüman ahali de dini duyguların yükselmesi, tarikat şeyhlerinin etrafında toplanılması şeklinde karşılık bulmuştur. Böylece reformlarla kadim dengelerin, Batılıların müdahaleleriyle de asırlardır süregelen düzenin bozulduğu bir dönemde Osmanlı-İran sınırında tarikat şeyhlerinin nüfuzundan yararlanmaksızın sorunları çözmek, sınırların güvenlini sağlamak nerede ise imkânsız bir hal almıştır. Tüm bu hadiseler iki ülke arasındaki sınırları daha da belirsiz bir hale sokmuş, nihayetinde karşılıklı göç ve geçiş hadiseleri artmıştır. İşte bu çalışma söz konusu süreçte cereyan eden Şeyh Maruf’un göç hadisesi örnekliğinde Osmanlı-İran ilişkilerinde tarikatların bir nüfuz aracı olarak oynadıkları rolü ortaya koymak amacıyla hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, İran, Tarikat, Nakşî Halidîlik, Şeyh Maruf

Destekleyen Kurum

Yok

ORDER SHEIKHS AS A TOOL OF INFLUENCE IN OTTOMAN-IRAN RELATIONS: THE CASE OF SHEIKH MARUF

Öz

The fact that the eastern part of the Ottoman Empire was physically mountainous and its demographic structure consisted of different religions, sects, sects and ethnicities made it difficult to control it in terms of politics, military and security. This structure of the region, the fact that the borders are shared with a politically, religiously and sectarian opposition state like Iran has encouraged the existence and longevity of organized structures such as tribes and orders here. While the Kurdish Emirates and tribes played an active role in the historical course of the region and the development of Ottoman-Iranian relations since the 16th century, the situation changed towards the middle of the 19th century, and the sheikhs of the orders began to become more influential. The centralist and administrative reforms implemented as a result of the Ottoman modernization efforts in the region had a great impact on such a change. With the reforms, the Emirate system was abolished, and bureaucrats who did not know the region were appointed from the center to the administrative staff. These bureaucrats were insufficient in solving traditional problems such as fights for supremacy, pasture-pasture problems, village raids, and blood feuds among the tribes. The resulting chaotic situation led to the political empowerment of the order sheikhs, who were in a position above the tribes. The increasing pressure of Western countries on the Islamic world and missionary activities were also effective in the importance of the orders in the region. The provocation of the Christian minorities against the Muslim tribes with nationalistic feelings caused the religious feelings of the Muslim people to rise and gather around the order sheikhs. All these developments resulted in the Ottoman-Iran border becoming even more uncertain, the increase of problems, and the increase in mutual migration and crossing events, which brought the order sheikhs to the fore in the course of the relations between the two countries. It has now become a political goal for the Ottoman-Iranian governments to attract the sheikhs who cross the political borders of the countries, who have many supporters among the tribes, to gain strategic gains by taking advantage of their influence. This study has been prepared in order to reveal the role played by the sects as a tool of influence in the Ottoman-Iranian relations, in the example of the immigration incident of Sheikh Maruf, which took place in the said process.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Iran, Order, Nakshi Khalidi, Sheikh Maruf

Kaynakça

• Abu-Manneh, Butrus. “Halidîliğin Yükselişine ve Gelişmesine Yeni Bir Bakış”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, ed. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: TTK, 2014.
• Ahmed Cevdet Paşa, Osmanlı Tarihi-Tarih-i Cevdet, (Sadeleştiren Dündar Günday, Tertip ve tanzim Mümin Çevik), İstanbul: Hikmet Neşriyat, 1972.
• Ahmet Cevdet Paşa. Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, (Haz. Mustafa Gencer). İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayınları, 1-2/ 2011.
• Akman, Ekrem. “Osmanlı-İran Arasında Bir Rekabet ve Nüfuz Alanı: İmam Musa Kâzım Türbesi”. Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 101 (2022), 249-268. https://doi.org/10.34189/hbv.101.010
• Algar, Hamit. “The Naqshbandi Order: A Preliminary Survey of Its History and Significance”. Studia Islamica, 44 (1976), 123-152.
• Alkış, Abdurrahim. “XII ve XVII. Asırlar Arasında Diyarbakır’da Tasavvuf Kültürü”. E-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 7 (2015), 27.
• Asan, Hakan. “Devlet, Aşiret ve Eşkıya Bağlamında Osmanlı Muhacir İskân Siyaseti (1860-1914)”. Göç Araştırmaları Dergisi, 2/3 (2016), 34-61.
• Arslan, Abdülrakip. Emîr-i Kebîr Seyyid Ali Hemedânî Hayatı. Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. Doktora Tezi, Dicle Üniversitesi, 2017.
• Atmaca, Metin. “Osmanlı-İran Sınırında İttifak ve Rekabet: Babanzâdeler (1500-1851)”. Değerlendirme Sabri Akgönül, Bilim ve Sanat Vakfı Bülten, 25/83 (2013), 85-87.
• --------. “Resistance to centralisation in the Ottoman periphery: the Kurdish Baban and Bohtan emirates” Middle Eastern Studies, 55/4 (2019), 519-539.
• Baba Merdûx Rûhanî, Kürt Meşhurları Tarihi, Çev. Hatice Yılmaz Arslan ve Kenan Subaşı, İstanbul: Ravza Matbacılık, 1. Cilt (2017).
• Baba Merdûx Rûhanî, Kürt Meşhurları Tarihi, Çev. Kenan Subaşı, İstanbul: Berdan Matbacılık, 2. Cilt (2021).
• Bayrak, Şaban. “Osmanlı-İran Devletlerinin Irak’ın Kuzeyindeki Aşiretlere Yönelik Siyasetleri ve Baban Mutasarrıfı Abdurrahman Paşa Olayı (1790-1813)”. 38. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, c. 1 (2012), 647-662.
• Benli, Ali. “Nûdehî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 2 (2019), 359-360.
• BOA. BEO. 569/42602; 1731/129807.
• BOA. DH.HMŞ. 3/1, 20.
• BOA. A.MKT. MHM 2/61; 498/53.
• BOA. DH.MKT. 1529/92; 1542/72; 1551/39; 1555/105; 2538/125; 2062-98.
• BOA. DH.ŞFR. 194-64; 227-64; 430-98; 446-31.
• BOA. DH.TMIK.M. 5-61.
• BOA. I.MSM. 50-1266.
• BOA. İ.DFE. 2/49. BOA. İ.ML. 1/5-1.
• BOA. ŞD. 2722/26.
• BOA. Y.A.RES. 65/20.
• BOA. Y.MTV. 81/128.
• BOA. Y.PRK.ASK. 14/54 . BOA. Y. PRK.BŞ. 7/12 . BOA. Y.PRK.EŞA. 2-73.
• BOA. Y.PRK.HR.. 13/32.
• BOA. Y. PRK.MYD. 7-107.
• BOA. Y. PRK.UM. 13/17.
• Bruinessen, Martin Van. “Kâdiriyye ve Kürtler arasında Kâdiriye Kolları”. (Çev. Hür Mahmut Yücer), Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 2/1 (2013), 374-392.
• --------. Ağa, Şeyh, Devlet. Çev. Banu Yalkut, İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.
• --------. Kürdistan Üzerine Yazılar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Çabuk, Fehminaz. II. Abdülhamit Döneminde Osmanlı-İran İlişkilerinde Kürt Aşiretleri Meselesi. Editör Kazım Kartal, Ankara: Iksad Publications, 2019.
• Efe, Haydar-Kızıl, Murat. “Sınır Kavramı ve Tarihsel Süreç İçinde Türkiye-İran Sınırının Oluşumu ve Önemi”. Erzincan Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 77/90 (2017), 77-90. Fatah, Saman. The Kurdısh Trıbes In The Ottoman Iranıan Relatıons (1876-1914), Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023.
• Gündüz, İrfan. Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, Ankara: Seha Neşriyat, t.y.
• Gündüz, Tufan. Bozkırın Efendileri. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2009.
• --------. Son Kızılbaş-Şah İsmail. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2013.
• Işık, Zekeriya. Devlet ve Tarikat-Osmanlı Toplumunda Devlet Tarikat İlişkilerinin İdeolojik ve Sosyolojik Zemini. Konya: Çizgi Kitabevi, 2016.
• --------. Şeyhler ve Şahlar-Osmanlı Toplumunda Devlet Tarikat İlişkilerinin Değişim ve Gelişim Süreçleri, Konya: Çizgi kitabevi, 2017.
• --------. Kanun ve Şeyh-Osmanlı Toplumunda Sufîlerin İdare ve Mahkemeyle İmtihanı. Konya: Çizgi kitabevi, 2022.
• İdris-i Bitlisî. Heşt Behişt VII. Ketebe-Fatih Sultan Mehmed Devri (1451-1481). (Tashih-Tahkik-Çeviri Muhammed İbrahim yıldırım), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
• İlgürel, Mücteba. “İstimâlet”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 23 (2001), 362-363.
• İlhan, Avni. “Atebât”, TDV İslam Ansiklopedisi, 4 (1991), 49-50.
• İpşirli, Mehmet. “Duâgû”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 9 (1994), 541-542.
• Kavak, Abdulcebbar. “İran’da Faaliyet Yürüten Nakşibendî- Hâlidî Şeyhlerinin Sünnî Kültüre Katkısı”, İlahiyat Tetkikleri Dergisi, 59 (2023 ), 61-70.
• --------. “Şeyh Ma’rûf el-Berzencî ve Kādiriyye Tarîkatının Süleymaniye ve Çevresinde Yaygınlaşmasındaki Rolü” Tasavvuf, İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 28-2 (2011), 137-157.
• --------. “XVIII. Yüzyılda Kuzey Irak’ta Faaliyet Yürüten Kadirî Şeyhleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19/2 (2015), 29-47 .
• --------. “Anadolu’nun İlim ve Tasavvuf Hayatında Öne Çıkan Berzencî Ulemâsı”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9/20 (2018), 421-430.
• --------. "Safevîlerin Şiîleştirme Siyasetinin Mağduru Olan Bir Aile: Haydarîler ve Irak’taki Faaliyetleri". Necmettin Erbakan Üniv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 46 (2019), 37-54
• Karakaya, Adile. “Osmanlı Devleti İle İran Arasındaki Diplomatik İlişkilerde Görev Yapan Âlim Diplomatlar (Xvıı. Ve Xvııı. Yüzyıllar)”, İstanbul Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kaya, Hakan. Osmanlı-İran Sınırında Bir Serhad Sancağı: Bayezid (1578-1848), Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• Marufoğlu, Sinan. “19. Yüzyılda Irak Vilayetlerinde Toprak Düzeni, Tapu ve Mülkiyet Sorunları”. Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9 (2013), 235‐248.
• Mehmed Arif. 93 Osmanlı-Rus Harbi ve Başımıza Gelenler, (Haz. Yahya Kemal Taştan), Ankara: Akçağ Yayınları, 2006.
• Mehmed Emin Zeki Bey, Meşahır-i Kurd u Kurdıstan, Çev. M. Baban, M. Yağmur, S. Kutlay, Apec&Öz-GeYayınları, 1998.
• Naîmâ Mustafa Efendi. Tarih-i Na‘îmâ, Haz. Mehmet İpşirli. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2007.
• Orat, Jülide Akyüz. “Yabancı Güçler Gölgesinde Osmanlı Devleti’ne Yönelik Şia Hareketleri”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 3/5( 2014), 62-73.
• Peçevî İbrahim Efendi. Peçevî Tarihi. (Haz. Bekir Sıtkı Baykal) Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Sarıkçıoğlu, Melike. “İran Arşivlerine Göre Şeyh Ubeydullah İsyanı”. Sosyal Bilimler Dergisi, 3-5 (2013), 1-35.
• Satılmış, Selahattin. “XIX. Yüzyılda Nesturiler ve İngiliz Misyonerlik Faaliyetleri”, Belleten, 71/261, (2007), 653-688.
• Soofizadeh, Abdolvahid. “Kaçar Ve Osmanlı Devletleri Arasında Belirsiz Sınır Meseleleri” SUTAD, 42 (2017), 437-449.
• Solak-zâde Mehmed Hemdem Çelebi. Solak-zâde Tarihi. (Hazırlayan Vahid Çabuk), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Terzi, Arzu. Hazine-i Hassa Nezareti, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
• Uğur, Yunus. “Rifa at Ali Abou El Haj: Osmanlı Devlet ve Siyasî Yapısına Farklı Bir Bakış”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1-2 (2003), 585-599