MALATYA ALEVİ KÖYLERİNDE HALK HEKİMLİĞİ İLE İLGİLİ İNANIŞ VE UYGULAMALAR

Yıl 2023, Sayı: 108, 489 - 506, 26.12.2023

Mevlüt Yılmaz

https://doi.org/10.60163/hbv.108.031

Öz

Halk tababeti halk kültürünün ayrılmaz bir parçasıdır. Halk tababeti, sosyo kültürel yapı içerisinde nesilden nesile transfer edilir, sağlık hastalık sistemine ilişkin geleneksel bilgi kaynaklı teşhis ve tedavi pratiklerini içerir ve çeşitli korunma ve sağaltım uygulamalarına dayanır. Bu çalışmada, Malatya iline bağlı kırsal bölgelerde ikamet eden Alevi köylülerin, halk kültürünün önemli bir bölümünü teşkil eden halk tababetinin doğal / tabii halk tıbbı ve doğaüstü / dinsel-büyüsel halk tıbbı kökenli uygulamaları genel olarak değerlendirilmektedir. Bu sınıflandırma Yoder (1975), Hufford (2007) ve Bayatlı (1989) ’nın alanyazındaki tasniflerine dayandırılmaktadır. Araştırma, Malatya’da yaşayan Alevi köylülerin sağlık, hastalık kültürleri içerisinde yer alan ve geçmişten aktarılan geleneksel bilgilerin ve halk tababetine ilişkin pratiklerin belirlenmesini amaçlamaktadır. Çalışmada nitel araştırma modelinin etnografik desenine uygun amaçlı örnekleme yöntemiyle 33 kaynak kişi ile gerçekleştirilen mülakatlar çerçevesinde veriler elde edilmiştir. Bu veriler, ilgili alanyazından hareketle betimsel açıdan ele alınmıştır. Malatya’da kırsal alanda yaşayanlar için halk tababeti ve ilişkili uygulamalar gündelik yaşam kültürünün merkezi alanlarından birini oluşturur. Köylüler için özellikle bitkiler, otlar, hayvani ve madeni ürünler bağlamında oluşturulan sağlık hastalık sistemi, zorlu yaşam koşullarıyla mücadele etmede işlevseldir. Kırsal yaşamın sürdürülebilir kılınmasında da sağlığa hastalığa ilişkin geleneksel bilginin önemli bir yeri vardır. Diğer birçok alanın yanı sıra modern tıpta yaşanan gelişmeler her ne kadar geleneksel yapı üzerinde dönüştürücü etkiye neden olsa da halk tababeti varlığını devam ettirir bir görünüm sergilediği söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Sağlık Sosyolojisi, Halk Tababeti, Sağlık-Hastalık Pratikleri, Malatya Alevi Köyleri

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir araştırma olduğunu, çalışmanın ( veri elde etme, veri analizi, veri sunumu vb.) tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun hareket ettiğimi, bu araştırma çerçevesinde elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi, kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim.

Destekleyen Kurum

T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar (DKMP) Genel Müdürlüğü ve Kalkınma Bakanlığı Projesi bağlamında gerçekleştirilmiştir.

Proje Numarası

2017K10-3837

Teşekkür

Alan araştırması, T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar (DKMP) Genel Müdürlüğü ve Kalkınma Bakanlığı Projesi olarak “Malatya İlinde Biyolojik Çeşitliliğe Dayalı Geleneksel Bilginin Belirlenmesi Projesi” kapsamındaki görüşmeler bağlamında gerçekleştirilmiştir. Buradan Elazığ ve Malatya köylerinde uyumlu ve keyifli bir çalışma ortamı oluşturdukları için gerek çalışma ekibimize gerekse bizlerle samimi görüşmeler yapan köylülerimize teşekkür ediyorum.

FOLK MEDİCİNE AND ASSOCIATED PRACTICES IN ALEVI VILLAGES OF MALATYA

Öz

Folk medicine is an integral part of the folk culture. Folk medicine is transferred from generation to generation in the socio-cultural structure, includes diagnosis and treatment practices based on traditional knowledge of the health and disease system, and based on various prevention and treatment practices.. Folk medicine there are two varieties: (1) Natura, herbal folk medicine, (2) Magico-religious folk medicine. In this article, a general evaluation is made from this point of view. This classification is based on the categorizations made by Yoder (1975), Hufford (2007), and Bayatlı (1989) in the literature. This research aims to identify the folk medicine practices and traditional knowledge related to folk medicine that are present within the health-disease culture of Alevi villagers living in Malatya and are inherited by the past generations. Carried out using the purposeful sampling method in line with the ethnographic design of the qualitative research model, the data analyzed in the present study were obtained through interviews with 33 participants. These data were descriptively analyzed considering the relevant literature. Folk medicine and related practices constitute one of the core fields of everyday life culture among people living in the rural areas of Malatya. The health-disease culture, which has been established for villagers particularly within the context of plants, herbs, animal, and mineral products, is functional in fighting against challenging conditions of life. Traditional knowledge related to health and disease also holds a significant place in ensuring the sustainability of rural life. Although advancements in modern medicine, as well as in various other fields, have a transformative effect on traditionality, folk medicine remains its existence.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Health, Folk Medicine, Health-İllness Practices, Alevi Villages of Malatya

Proje Numarası

2017K10-3837

Kaynakça

• Acıpayamlı, Orhan. “Türkiye Folklorunda Halk Hekimliği ve Özellikleri” Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, 26/1-2, (1968): 1-9.
• Acıpayamlı, Orhan. “Acıpayam’da Halk Hekimliği”. A.Ü.DTCF Antropoloji Dergisi 11 (1978): 11-16.
• Acıpayamlı, Orhan. “Türkiye Folklorunda Halk Hekimliğinin Morfolojik ve Fonksiyonel Yönden İncelenmesi”. Halk Hekimliği Sempozyum Bildirileri, 13-25 Kasım, Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları. (1989).
• Akboyraz, İsmail. Fethiye (Yazıhan/Malatya) Yöresi Aleviliği, Yüksek Lisans Tezi, Malatya. 2022.
• Anohin, Andrey Viktoroviç. Altay Şamanlığına Ait Materyaller, (Çev. Z.Karadavut ve J. Meyermanova), Konya: Kömen Yayınları. 2006.
• Atay, Yasemin. “Geleneksel Tedavi Yöntemleri Bağlamında Hamzalı Köyü Bapuç Türbesi Üzerine Halk Bilimsel Bir İnceleme”, Edep Erkan, 3 (2023): 173-186. https://doi.org/10.59402/EE003202307
• Bayatlı, Osman. Şifalı Otlar ve Lokman Hekim. İzmir: Bergama Kültür Sanat Vakfı Yay. 1989.
• Baysan, Münire. “Kütahya Alevi Köylerinde Sağaltma Ocakları”. Alevilik Araştırmaları Dergisi, 6, (2013): 273-286.
• Bitirmiş, İsmail Sefa. Alevilikte Sosyal Kontrol Aracı Olarak Düşkünlük ve Musahiplik: Malatya Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Malatya. 2022.
• Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Folkloru. Ankara: Bilgesu Yay. 2013.
• Büyükokutan Töret, Aslı ve Söğüt, Zülal. “Eskişehir Seyitgazi İlçesi Akın Mahallesi’nde “Doktorlar Caddesi””.Kültür Araştırmaları Dergisi, 17 (Haziran 2023): 129-159. https://doi.org/10.46250/kulturder.1269875
• Büyükokutan Töret, Aslı . “Mansur Baba Soyundan Gelen Bir Şifa Ocağı: Şah Pabucu”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 92 (Aralık 2020): 127-142. https://doi.org/10.34189/hbv.92.008
• Creswell, John W. ve Creswell, J. Davıd, Araştırma Tasarımı - Nicel, Nitel ve Karma Yöntem Yaklaşımları (Çev. Edt. Engin Karadağ), Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2021.
• Dönmez, Mehmet. Sosyal Bütünleşme Sürecinde Malatya Aleviliği, Ankara: Sonçağ Yayıncılık, 2016.
• Gaspak, Ayhan, Malatya Yöresi Alevilerinin Dini İnanç ve Uygulamaları Üzerine Bir Araştırma (Arguvan Örneği), Doktora Tezi, Elazığ, 2017.
• Güleş, Mahmut. Dede Garkın Ocağı (Malatya Örneği), Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa. 2018.
• Gür, Mehmet. Sosyo-Kültürel Boyutlarıyla Malatya Akçadağ Yöresinde Alevilik, Yüksek Lisans Tezi, Malatya. 2022.
• Hufford, David. “Halk Hekimleri”, (Çev. Mustafa Sever), Milli Folklor, 19/73, (2007), 3-80.
• Kaplan, Melike. “Halk Hekimliğinde Holistik Bütüncül Yaklaşım: Üzerlik Otu (Peganum Harmala) Örneği”, TCF Dergisi 60/1, (2020), 415-430.
• Kaplan, Melike. “Halk Tıbbının Kökenleri: Teşhisten Tedaviye Din ve Büyü İlişkisi”, Millî Folklor. 23/91 (2011): 150-156.
• Kaplan, Melike. Geleneksel Tıbbın Yeniden Üretim Sürecinde Kadın-Ankara Kent Örneğinde Kuşaklar Arası Çalışma, Doktora Tezi, Ankara. 2010.
• Kızılçelik, Sezgin. “Geleneksel İyileştiriciler” Üzerine Bir Araştırma. Birikim Dergisi/83(1996):76-83.
• Koşay, H.Z.Etnografya Müzesindeki Nazarlık, Muska ve Hamailler, Türk Etnografya/1 (1956): 86-90.
• Kumartaşlıoğlu, Satı, Duymaz, Ali .”Hamza Baba Ocağı’na Bağlı Bir Sağaltma Ocağı: Bektaş Dede”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 63 (Ocak 2013): 311-320.
• Maden, H.Ahmet. “Geleneksel Sağlık-Hastalık Sisteminin Özellikleri”, Ankara Üniversitesi Dil, Tarih, Coğrafya Fakültesi Dergisi 33/1-2 (1990): 361-364.
• Melikoff, İrene. Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe (Çev. T.Alptekin) İstanbul Cumhuriyet Yay. 2009.
• Özbakır, Akın. Malatya Kale Yöresi Alevi-Bektaşi İnançlarının Tespit ve Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ. 2010.
• Özçelik, Nurşen Adak. Sağlık Sosyolojisi, Kadın ve Kentleşme. İstanbul:Birey Yay. 2002.
• Özkan, Şeyda. Anadolu Türk Folklorunda Bitki Adlarının Veriliş Hikâyeleri Üzerine Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi, Konya. 2012.
• Sever, Mustafa.“Folk Medicine, Folk Healing”.Akademik Bakış 9/17 (2015): 181-192.
• Taburoğlu, Özgür. Nazar Başkasu Nasıl Görür? Ankara: Doğu-Batı Yayınları, 2017.
• Tracy, Sarah, J. Qualitative Research Methods Collecting Evidence, Crafting Analysis, Communicating İmpact (Second Edition). John WileyandSons, Inc, 2020.
• Türkdoğan, Orhan. “Türk Köy Sosyolojisine Yardımcı Olması Bakımından Medikal Sosyoloji, Saha ve Problemleri”. Sosyoloji Konferansları, 0/6 (1965): 45-59.
• Türkdoğan, Orhan. “Erzurum Bölgesinde Tıbbi Tedavinin Sosyo-Kültürel Safhaları”.Türk Etnografya Dergisi, 0/11(1968): 33-46.
• Yasa, İbrahim.“Türkiye’de Halk Sağlık Folkloru ve Bazı Meseleleri”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 17/3, (1962): 251-301.
• Yoder, Don.“Halk Tıbbı ve Modern Tıp”. (Çev. S. Y.ve A. G.), Folklora Doğru, 43(1975): 23-29.