ALTERNATIVE VOICES IN OTTOMAN RELIGIOUS: BEKTAŞİ STRORIES

Yıl 2024, Sayı: 109, 479 - 494, 28.03.2024

İskender Cüre

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1141336

Öz

Basitçe bir “kültür tarihi” olmaktan öte tarih, kültür ve toplum arasındaki etkileşimi inceleyen kültürel tarih alanındaki çalışma konularından birisi de hikâye anlatıcılığının farklı versiyonlarıdır. Bu çalışmada, Osmanlı dini kültüründe sürekli olarak anlatılan ve yaygın dini anlatının dışında kalan zümrelerin mizahi bir dille ifade edildiği “Bektaşi Hikayeleri” araştırma konusu olarak belirlenmiştir. Bu kapsamda, farklı kaynaklardan alınan ve “alternatif sesler” olarak adlandırılabilecek Bektaşi hikayeleri ele alınmış ve incelenmiştir. Osmanlı dini kültürünün kendine özgü temsilleri olarak tanımlanabilecek Bektaşi hikayelerinin ana kahramanı olan Bektaşi, genellikle çok yönlü bir tiplemedir. Hikayelerde Bektaşi tiplemesi, toplumun farklı kesimlerinden insanlarla konuşur ve hikayelerdeki yapı, Bektaşi tiplemesinin çeşitli özelliklerini yansıtmanın yanı sıra olaylara ve olgulara dair özgün yorumlarını da gösterebilir. Bektaşi tiplemesi, deist veya ateist değildir ancak onun inanma ve düşünme biçimi, yaygın dini anlatıdan çeşitli şekillerde farklılaşmaktadır. Nesiller arasında aktarılarak günümüzde de anlatılmaya devam eden bu hikayeler, anlama ve yorumlama için zengin öğeler barındırmaktadır. Bu makale, Osmanlı dini kültüründe farklılıkların ve alternatif seslerin mizahi bir dille nasıl aktarıldığını ve yaygın dini kültürün dışında görülme potansiyeline sahip dini grupların hikâyelerinin, anlatı geleneği aracılığıyla nasıl incelikle aktarıldığını ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bektaşi, Osmanlı, Hikaye, Anlatı, Kültür

ALTERNATİVE VOİCES İN OTTOMAN RELİGİOUS CULTURE: BEKTAŞİ STORIES

Öz

In the field of cultural history, which scrutinizes the interactions between history, culture, and society, the numerous versions of storytelling are one of the specific subjects of interest. In this article, “Bektaşi stories” which were constantly narrated in the Ottoman religious culture and humorously indicate the divergences of Bektaşis with the widespread religious narrative, are set as the topic. In this regard, Bektaşi stories from different sources are compiled and explained, which are eccentric and can be named “alternative voices” that are heard by all. These stories could be regarded as peculiar representations of the Ottoman religious culture and Bektaşi, the main hero of the stories, is generally a versatile stereotype that represents the alternative voices of the religious culture. The Bektaşi stereotype speaks to certain figures of Ottoman society from several social degrees and the structure of the stories mirrors various characteristics of the Bektaşi stereotype as well as his authentic interpretations of events and facts. The Bektaşi is ultimately not a deist or an atheist, but his mindset differs from the widespread Muslim narrative in many senses. These stories which contain various elements for interpretation have been reproduced within the religious and cultural field and they could be survived to the present day. This article aims to articulate how the differences and alternative voices are quoted in a humorous way in Ottoman religious culture and how the stories of religious groups that have the potential to be seen outside of orthodoxy are conveyed delicately thanks to the tradition of storytelling.

Anahtar Kelimeler

Bektashi, Ottoman, Story, Narrative, Culture

Kaynakça

• Aköz, A. (2021). Devletle İlişkileri Etrafında Bektaşilik: Doğuşu, Dönüşümü ve Krizi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 100.
• Altaylı, F. (2009, Temmuz 26). Alevilik ve Bektaşilik. İçinde Teke Tek Özel.
• Ataer, Y. F. (2019). Alevilik ve Bektaşilik Sırlarını İfşa Ediyorum. Revak Kitabevi.
• Burke, P. (1997). Varieties of Cultural History. Cornell University Press.
• Cüre, İ. (2021). Anlatı ve Müziğin Toplumsal Hafıza ve Kimlik İnşası: Cerrahilik Üzerine Nitel Bir Araştırma [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Medeniyet Üniversitesi.
• Çavuşoğlu, S. (2001). Kadızadeliler. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 24, ss. 100-102).
• Darnton, R. (1999). The Great Cat Massacre And Other Episodes in French Cultural History. Basic Books.
• Davis, N. Z. (1983). The Return of Martin Guerre. Harvard University Press.
• Elaltuntaş, Ö. F. (2016). Bektaşi Fıkralarında Siyasi Yansımalar. Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, 6(2/1).
• Ginzburg, C. (1992). The Cheese and the Worms: The Cosmos of a Sixteenth-Century Miller. Johns Hopkins University Press.
• Göcen, G., & Cüre, İ. (2022). Geleneksel Tıbba Bakışın Psiko-Sosyal ve Dini Açıdan Değerlendirilmesi. İçinde Tamamlayıcı ve Alternatif Tıp Uygulamaları (ss. 141-177). İSAR Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (1969). 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar. Gerçek Yayınevi.
• Gündüz, İ. (2019). Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri. İbn Haldun Üniversitesi Yayınları.
• Karamustafa, A. T. (2020). Tanrının Kuraltanımaz Kulları. Yapı Kredi Yayınları.
• Kavruk, H., & Pala, İ. (1999). Hikaye-Divan Edebiyatı. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 17, ss. 491-493).
• Köprülü, M. F. (2020). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Alfa.
• Küçüközyiğit, U. (2014). Hacı Bektaş Veli’nin Mesajı ve Bektaşiliğin Güçlenmesinde Etkili Olan Dinamikler. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 72.
• Maden, F. (2015). Yeniçerilik-Bektaşilik İlişkileri ve Yeniçeri İsyanlarında Bektaşiler. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 73.
• Nezih Ünen. (2008). Anadolu’nun Kayıp Şarkıları. https://www.youtube.com/watch?v=Cuxfo_T5c7A
• Ocak, A. Y. (1992a). Balım Sultan. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 5, ss. 17-18).
• Ocak, A. Y. (1992b). Bektaşilik. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 5, ss. 373-379).
• Ocak, A. Y. (1996). Hacı Bektaş-ı Veli. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 14, ss. 455-458).
• Solmaz, E. (2019). Özbek Mizahında Bektaşi Meşreb Bir Tip: Meşreb. Uluslararası Folklor Akademi Dergisi, 2(1).
• Şahin, H. (2004). Menakıbname. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 29, ss. 112-114).
• Şahin, H. (2007). Ocak. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 33, ss. 316-317).
• Şahin, H. (2020). Dervişler, Fakihler, Gaziler: Erken Osmanlı Döneminde Dini Zümreler (1300-1400). Yapı Kredi Yayınları.
• Şengül, İ. (2002). Kıssa. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 25, ss. 498-501).
• Toprak, İ. (2017). Bektaşi Hikayeleri. Büyüyenay Yayınları.
• Vassaf, H. (2015). Sefine-i Evliya. Kitabevi Yayınları.
• Yalçınkaya, E. (2015). Bektaşi Fıkralarının Eğitici Yönü ve Değerler Eğitimi Açısından Önemi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 74.
• Yıldırım, D. (1999). Türk Edebiyatında Bektaşi Fıkraları. Akçağ Yayınları.
• Yılmaz, G. (2015). Bektaşilik ve İstanbul’daki Bektaşi Tekkeleri Üzerine Bir İnceleme. Osmanlı Araştırmaları, 45(45), 97-136.