SOVYET KAZAKİSTAN’INDA TASAVVUF: KOMÜNİSTLERİN YESEVİLİK VE İŞANLARA YÖNELİK FAALİYETİ

Yıl 2024, Sayı: 109, 49 - 78, 28.03.2024

Talgat Zholdassuly

https://doi.org/10.60163/hbv.109.001

Öz

Çalışmada, Sovyet Kazakistan’da Yesevilik ve işanizm dahil olmak üzere devletin tasavvuf ile ilgili olarak konumu incelemektedir. Çalışmanın amacı da ağırlıklı olarak Kazakistan’ın güney bölgesinde yaşayan işan ve kojaların ve onların neslinin Sovyet döneminde karşılaştığı zorluklar ve siyasi baskılardan bahsetmek ve analiz etmektir. Araştırmada olabildiğince arşiv belgeleri, işan ve kojaların çocuklarıyla yapılan mülakatların ses kayıtları ve hatıralar gibi birinci el kaynaklara, onların yetersiz kaldığı noktalarda ise ikinci el kaynaklara başvurulmuştur. Genel olarak, Sovyetler, halkın geleneksel İslam’ı olarak görülebilecek Yeseviliğe ve işanizme karşı sert bir tavır sergilemiştir. Devletin işan ve kojalara yönelik ateist tavrı hiçbir zaman değişmese de siyasi nedenlerle devletin din politikasının sürekli değişmiş olduğu da söylenebilir. Genel olarak, Sovyet döneminde Yesevilik ve işanizme yönelik doğrudan fiili saldırı iki kez gerçekleşmiştir. Diğer dönemlerinde de tasavvufa karşı sürekli saldırı ve propagandalar yapılsa da, söylenen iki dönemdeki gibi işanlara ve kojalara yönelik kitlesel baskının o kadar sert olmadığı söylenebilir. Bolşeviklerin tasavvufu ortadan kaldırmayı amaçlamasının ana nedeni, tasavvufun ateist bir toplum oluşmasına engel teşkil etmesi olmuştur. Yesevilik ve işanizm dahil olmak üzere İslam, halkın sadece bir inanç meselesi değil, aynı zamanda bir kültür meselesi idi. Çünkü tasavvuf gelenekleri halkın örf ve adetleri ve gelenekleri ile bağlantılı olmuştur. Bu sebeple bolşevikler, halkın sufi geleneklerini yok etmeden dinin yok edilemeyeceğini anlamıştır. Bu şekilde devlet Yesevilik ve işanizme çeşitli yönlerden saldırı yaparak ona büyük zararlar vermiştir. Çalışmada bu faaliyetin Sovyet Kazakistan’da nasıl uygulandığı sistematik ve kronolojik olarak anlatılarak bolşeviklerin bu yöndeki faaliyetleriyle o nihai amaçlara ulaşıp ulaşamadığından bahsedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Yesevilik, Sovyet Kazakistan’ı, Dini Politika, Ateizm, İslam, Tasavvuf, İşanizm.

SUFISM IN SOVIET KAZAKHSTAN: THE COMMUNISTS’ ACTIVITIES FOR YASSAWISM AND ISHANISM

Öz

The study examines the position of the state in relation to Sufism, including Yassawism and Ishanism in Soviet Kazakhstan. Hence, it will discuss the difficulties and pressure that the ishan and koja accordingly their children faced, namely those living mainly in the southern region of Kazakhstan. Archival documents and memoirs-recordings of the children of isan and kojas have been used as a primary sourse, and secondary sources were used when the former were insufficient. The Soviets took a harsh stance against Yassawism and Ishanism, which can be seen as the traditional Islam of the people. Although the atheist attitude of the state towards the ishan and kojas has never changed, it can be said that the religion policy of the state is constantly changing due to political reasons. In general, the direct actual attack on Yassawism and Ishanism occurred twice during the Soviet period. It can be said that the mass oppression against the ishans and kojas was not as much as in the two periods mentioned, even though there were constant attacks and propaganda against Sufism in other periods. The main reason why the Bolsheviks aimed to abolish Sufism was that it was an obstacle to the formation of an atheist society. Islam, including Yassawism and Ishanism, was not only a matter of people's faith, but also a matter of culture. Because the traditions of mysticism were connected with the customs and traditions of the people. Therefore, the Bolsheviks were aware of the fact that religion could not be destroyed without destroying the Sufi traditions. As a result, the state attacked Yassawism and Ishanism from various directions and inflicted great damage on it. This article will refer to the activities of the Bolsheviks in this direction and whether they achieved their ultimate goals in a detailed way.

Anahtar Kelimeler

Yassawism, Soviet Kazakhstan, Religious Politics, Atheism, Islam, Sufism, Ishanism.

Kaynakça

• Abashin, Sergei. N. “İşan”. İslam Na Territorii Byvşey Rossiyskoy İmperii Ansiklopedisi. Ed., S. M. Prozorov. 1/164-166, Moskova: Vostoçnaya Literatura, 2006.
• Abdulahatov, N. “Yasaviya v Ferganskoy Doline v 1930-1950 Godah”. Koja Ahmet Yasaui Murası Men İliminin Zerttelu Maseleleri Attı Halıkaralık Konferentya Materialdarı (29 Eylül – 1 Ekim 2008, Türkistan şehri). Almatı: Arys, 2008.
• Abylov, Tungysh-Zholdassuly, Talgat. “Altın Orda Devleti’nin İslamlaşmasında Yeseviyye ve Kübreviyye Tarikatlarının Rölü”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 105 (Mart 2023), 301-312. https://doi.org/10.34189/hbv.105.014
• Antireligioznaya Politika Sovetskogo Gosudarstva i Repressii Protiv Duhovenstva v Kazahstane, Sbornik Dokumentov i Materialov (Yayınlanmış Arşiv Belgeleri). 14 Cilt. Astana: Litera-M, 2022.
• Aşimuly, Şaydarbek. Syr Boyundagy Aulieler. Almaty: Atamura, 2000. Avezov, Muhtar. Şıgarmalarının Elu Tomdık Tolık Jinagı, Makalalar, Pesalar, 1935–1938. 13 Cilt. Almatı: Dauir ve Jibek Jolı, 2014.
• Babajanov, Bakhtiyar. “Husainiya”. İslam Na Territorii Byvşey Rossiyskoy İmperii Ansiklopedisi. Derleyici ve yönetici editör S. M. Prozorov. 2/98-99, Moskova: Vostoçnaya Literatura, 1999.
• Balkybaiuly, Balmagambet. Hadis-Nazım. 1 Cilt. Derleyen K. İgisin. Almatı: Alaş, 2005.
• Balkybaiuly, Balmagambet. Hadis-Nazım. 2 Cilt. Derleyen K. İgisin. Almatı: Alaş, 2005.
• Burkitbaiuly, Syrlybai. Maral İşannyn Nur Şapagaty. Kostanay: Kostanay Baspa Uii, 1998.
• Dastanov, Orınbay. “Aulieli” Jerler Turalı Şındık. Almatı: Kazakstan, 1967
• Dastanov, Orınbay. Muragerler. Almatı: Jazuşı, 1970.
• Frank, Allen J. Gulag Miracles: Sufis and Stalinist Repression in Kazakhistan. Viyana: Austrian Academy of Sciences Press, 2019.
• Guseva, Yuliya. N. İşanizm Kak Sufiyskaya Traditsiya Sredney Volgi v XX veke: Formy, Smysly, Znaçeniye. Moskova: Medina, 2013.
• Jubanulı, Kudaibergen. Kazak Dil Biliminin Maseleleri. Derleyen G. Anes. Almatı: Abzal-Ay, 2013.
• KK1: Azler Baba’nın torunu Saidali Yuldaşev ile Türkistan şehrinde yapılan mülakatın sesli kaydı, 31.10.2022.
• KK2: Askar Tokmagambetov’un kızı Ayagoz Askarkızı ile Kızılorda şehrinde yapılan mülakatın kaydı, 22.09.2021.
• KK3: Maral İşan soyundan olan Smagul Kauysov ile Kızılorda İli, Karmakşı İlçesinde yapılan mülakatın sesli kaydı, 25.02.2023.
• Karatayev, M. vd. Kazak Sovet Adebiyeti. Almatı: Mektep, 1971.
• KCMDA (Kazakistan Cumhuriyeti Merkez Devlet Arşivi), 1711-fon, 1-liste, 82-dosya.
• Kenes Ökіmetіnіn Dіn Sayasaty Jane Dіni Sebeptermen Kugyndalgandarga Katysty Arhiv
• Kujattary, Kujattar Men Makalalar Jinagy (Yayınlanmış Arşiv Belgeleri). Almatı: Arys, 2022. Keller, Shoshana. To Moscow, Not Mecca: The Soviet Campaign Against Islam in Central Asia, 1917-1941. London: Praeger Publishers, 2001.
• Koygeldiev, Mambet. K. Stalinizm i Repressii v Kazahstane 1920–1940-h Godov. Almatı: İskander, 2009.
• Maral Baba: Makalalar, Derekter, Arnaular, Anyz Angimeler. Derleyen Abdulla Omar. Almatı: Poligrafkombinat, 2021.
• Muminov, Ashirbek. “Sacred Places in Central Asia: Attempts at their Historical and Theological Interpretation”. Muslim Saints and Mausoleums in Central Asia and Xinjiang. Ed., Shinmen Yasushi, Sawada Minoru ve Waite Edmund. Paris: Librairie d’Amérique et d’Orient, 2013 . Muminov, Ashirbek. “Kolkhoz Islam in the Southern Kazakhstan Region and Religious Leadership (through the Cases of Zhartï-Töbe and Oranghay since the 1950s)”. Allah’s Kolkhozes: Migration, De-Stalinisation, Privatisation, and the New Muslim Congregations in the Soviet Realm (1950s-2000s). Ed., Christian Noack ve Stephane A. Dudoignon. Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 2014.
• Nurtaiuly, Saden. İslam Jane Maral Baba: Tarihi Angime. Almatı: Şartarap, 2004 Öteuli, Anis. J. Kasiyetti Maral İşan. Kızılorda: Tumar, 2005.
• Sartori, Paolo - Babajanov, Bakhtiyar. “Being Soviet, Muslim, Modernist, and Fundamentalist in 1950s Central Asia”. Journal of the Economic and Social History of the Orient 62 (2019), 108-165. https://doi.org/10.1163/15685209-12341476
• Sartori, Paolo. “Of Saints, Shrines, and Tractors: Untangling the Meaning of Islam in Soviet Central Asia”. Journal of Islamic Studies 30/3 (September 2019), 1-40. https://doi. org/10.1093/jis/etz001
• Tasar, Eren. “Sufism on the Soviet Stage: Holy People and Places in Central Asia’s Socio- Political Landscape after World War II”. Sufism in Central Asia: New Perspectives on Sufi Traditions, 15th-21st Centuries. Ed., Devin DeWeese-Jo-Ann Gross. Leiden-Boston: Brill, 2018.
• Togjan, Tölepbergen. T. Atalar Amanatı: Muzykalık-Etnografïyalık Jinak. Almatı: Feyz JŞS, 2004.
• Zholdassuly, Talgat-Baizhanova, Gulnur. “Sovyetler’in Kutsal Yerlere Karşı Politikası: Ahmet Yesevi Türbesi Örneği”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 102 (Yaz 2022), 193-210. https://doi.org/10.34189/hbv.102.009
• Zholdassuly, Talgat. Sovyetler’in İslam Siyaseti ve Orta Asya’da Dini İdare. Leiden Hollanda: Sota Yayınları, 2022.