Restoration of Konya Mevlana Complex According to the Repair Book of 1817-1834 During the Period of Sultan Mahmud II

Yıl 2024, Sayı: 109, 93 - 114, 28.03.2024

Halim Kılıç , Gökhan Yurtoğlu

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1387035

Öz

Since the founding of the Ottoman Empire, Sufi groups and schools have been an integral part of social life, literacy-cultural environment and economic relations. Among these schools, Mevlevîyeh, whose origins and formation date back to the late period of the Turkish Seljuk State, stands out with its literary power and influence on ascendant statesmen such as sultans and viziers. However, the relations between the Ottoman Empire and the Mevlevîs in Konya Mevlânâ Complex and spread from there to the ends of the Ottoman geography, did not develop in a stable and uniform manner, independent of changing social and political conditions. It is known that these relations in the early modern period contained many elements of conflict. In case the function undertaken by the Sufi groups as one of the carrier elements of the Ottoman central ideology was eliminated, practices such as cutting the exemptions and income items provided by the central authority were implemented. In this context, exemptions and the management and control of the income that Mevlevîs obtained from foundations were the main areas of conflict between Ottoman bureaucrats and Mevlevî sheikhs. In this study, the comprehensive restoration process of Konya Mevlânâ Complex and the reconstruction of certain spaces during the reign of Selim III, Mahmud II, when the centralist policies of the Ottoman Empire were carried out within the framework of a detailed plan and scheme, were examined through repair books and foundation records. The traces of the central policy towards Mevlevîs were explained in the context of the process in question. In addition, the appointment of Mevlevî sheikh, dismissal processes, and the spokesperson roles undertaken by Mevlevî sheikhs on social issues were explained in this context as historical data revealing the policy of the Ottoman central government towards Mevlevîs. In addition, archive documents other than the survey and repair books were also used to explain the Ottoman central government's policy towards the Mevlevîs. The charters describing the appointment-dismissal processes of Çelebi Efendi and the petitions regarding their mediation roles in social issues or their requests for assistance on various issues were also examined in this context.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Sultan Mahmud II, Mevleviyeh, Konya Mevlana Complex, restoration

SULTAN II. MAHMUD DÖNEMİNDE 1817-1834 YILLARINA AİT KEŞİF DEFTERLERİNE GÖRE KONYA MEVLÂNÂ KÜLLİYESİ’NİN TAMİR VE TERMİMİ

Öz

Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminden itibaren tasavvufi zümreler ve ekoller toplumsal hayatın, ilim-kültür ortamının ve iktisadi ilişkilerin ayrılmaz bir parçasıdır. Bu ekoller arasında kökenleri ve teşekkülü Türkiye Selçuklu Devleti’nin çöküş devrelerine uzanan Mevlevîlik edebi gücü ve sultanlar, vezirler gibi nüfuzlu devlet adamları üzerindeki tesirleriyle ön plana çıkmıştır. Mevleviliğin bütün yönleriyle tekamülü ise Osmanlı Devleti idaresi altında gerçekleşmiştir. Ancak Osmanlı Devleti ve Konya Mevlânâ Külliyesi’nden Osmanlı coğrafyasının uçlarına kadar yayılan Mevlevîlerin münasebetleri değişen toplumsal ve siyasî koşullardan bağımsız, durağan ve yeknesak bir surette gelişmemiştir. Erken modern dönemde söz konusu münasebetlerin pek çok çatışma unsuru barındırdığı bilinmektedir. Tasavvufi zümrelerin Osmanlı merkezi ideolojisinin taşıyıcı unsurlarından biri olarak üstlendiği işlevin ortadan kalkması yahut bozulması durumunda merkezi otoritenin sağladığı muafiyetlerin, gelir kalemlerinin kesilmesi gibi uygulamalara başvurulduğu görülmektedir. Buradan hareketle, bilhassa muafiyetler ve Mevlevîlerin vakıflardan elde ettikleri gelirlerin idaresi, kontrolü Osmanlı bürokratları ile Mevlevî postnişînlerinin karşı karşıya geldiği başlıca çatışma alanlarıdır. Bu çalışmada, Sultan II. Mahmud dönemindeki Konya Mevlânâ Külliyesi’nin kapsamlı tamiri ve belli mekânların yeniden inşası süreci tamirât defterleri ve keşif defterleri üzerinden incelenmiştir. Mevlevîlere yönelik merkezi politikanın izleri bu tamir süreci bağlamında izah edilmiştir. Osmanlı Devleti’nde merkeziyetçiliğin genişlemeye başladığı ve modern devlet imkânlarının ortaya çıktığı 19. yüzyılın ilk yarısından itibaren Mevlevîler örneğinde tasavvufi yapılara karşı Osmanlı merkezi otoritesinin bakış açısı bu çerçevede analiz edilmiştir. Ayrıca Osmanlı merkezi hükümetinin Mevlevîlere yönelik politikasının izahında, keşif ve tamirat defterleri haricindeki arşiv belgelerinden de istifade edilmiştir. Çelebi Efendilerin tayin-azil süreçlerini tanımlayan beratlar ve toplumsal konularda üstlendikleri arabuluculuk rollerine veya çeşitli hususlardaki yardım taleplerine dair arzuhaller de bu kapsamda incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Sultan II. Mahmud, Mevlevilik, Konya Mevlana Külliyesi, restorasyon

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı BOA, AE.SMHD.II, 91/7551, 15 Şevval 1232 (28 Ağustos 1817).
• BOA, AE.SSLM.III, 163/9781, 417/23931, Lef 7, 10 Rebiülahir 1213/21 Eylül 1798.
• BOA, C..EV., 253/12818, 554/28000 (11 Muharrem 1233/21 Kasım 1817), 271/13848 (27
• Muharrem 1251/25 Mayıs 1835), 374/18952, 374/18976 (28 Safer 1180/5 Ağustos 1766),
• 511/25829 (25 Safer 1204/14 Kasım 1789), Lef 1, 511/25829 (25 Safer 1204/14 Kasım 1789).
• BOA, C.ML., 15/658 (23 Şaban 1249/5 Ocak 1834).
• BOA, EV.d., Nr: 9900 (11 Cemaziyelevvel 1250/15 Eylül 1834).
• BOA, EV.HMH.d., Nr. 8502 (5 Muharrem 1233/15 Kasım 1817).
• BOA, HAT, 215/11835 (29 Ramazan 1218/12 Ocak 1804), 217/11953 (8 Zilhicce 1218/20 Mart 1804), 218/12010 (2 Zilhicce 1218/14 Mart 1804), HAT, 290/17351 (Zilkade 1241/ Temmuz 1826),
• HAT, 290/17351 (29 Zilhicce 1241/4 Ağustos 1826), 541/26721-C (7 Muharrem 1244/20 Temmuz 1828), 541/26721-D (9 Muharrem 1244/22 Temmuz 1828),
• HAT, 541/26721-E (5 Muharrem 1244/18 Temmuz 1828), 556/27471 (15 Şaban 1251/6 Aralık 1835), 556/27471-A (18 Aralık 1835/27 Şaban 1251), 692/33437 (15 Şaban 1251/6 Aralık 1835), 541/26721 (Muharrem 1244/Temmuz-Ağustos 1828).
• BOA, İE.EV., 44/5004 (5 Ramazan 1107/8 Nisan 1696), 576300 (22 Cemaziyelevvel 1134/10 Mart 1722).
• BOA, MAD.d., Defter Nr: 1381 . BOA, TS.MA.e, 158/7 (17 Cemaziyelevvel 1204/2 Şubat 1790).
• BOA, TT Defter Nr: 399
• BOA, C.ADL, 9/568 (11 Zilhicce 1274/23 Temmuz 1858).
• BOA, C.EV. 483/24425 (11 Zilkade 1204/23 Temmuz 1790), 187/9314 (2 Muharrem 1175/3 Ağustos 1761), 324/16455 (24 Rebiülahir 1215/14 Eylül 1800), 355/1814 (29 Safer 1252/15 Haziran 1836), C.EV., 13/604 (28 Muharrem 1245/30 Temmuz 1829); C.EV., 296/15083 (30 Ramazan 1240/18 Mayıs 1825).
• BOA, C.ML., 8/309 (8 Rebiülahir 1224/23 Mayıs 1809) BOA, C.ZB., 15/728 (6 Rebiülevvel 1216/17 Temmuz 1801).
• Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi TKGM, ED., Defter Nr: 564.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi
• VGMA, Ev. İDM, Dosya No: 59, Gömlek No: 22. Kronikler
• Peçevî, İbrahim. Peçevî Tarihi. C. 1, Matbaa-yı Amire (İstanbul) 1866.
• Seyyid Nasır Abdülbâki Dede ve Diğer Yenikapı Mevlevîhânesi Şeyhleri, Defter-i Dervişân- II Yenikapı Mevlevîhamesi Günlükleri. Haz. Bayram Ali Kaya-Sezai Küçük. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2011.
• Veled, Sultan. İbtidâ-nâme. (Çev: Abdülbâki Gölpınarlı). Ankara: Güven Matbaası, 1976. Telif-Tetkik Eserler
• Arıkan, Sema. III. Selim’in Sırkâtibi Ahmed Efendi Tarafından Tutulan Ruznâme. Ankara: TTK Yayınları, 1993
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa. “Külliye”. DİA, 26, 542-544, 2002.
• Erdoğru, Mehmet Akif. “Konya Mevlevî Dergâhı’nın Mali Kaynakları ve İdaresi Üzerine Düşünceler ve Belgeler”. Belgeler. 17(21), 41-70, 1996.
• Hocaoğlu, Durmuş. “Demokrasi, Kameralizm ve Osmanlı’daki Etkileri”. Yeni Türkiye. 3(18), 375-381, 1997.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Konya Tarihi. Konya: Memleket Gazetesi Yayınları, 2007.
• Küçükdağ, Yusuf. “1251 H / 1835 M. Tarihli Mevlânâ Türbesi ve Çelebi Efendi Konağı Tamir ve İnşası Defteri”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2, 181-206, 1996.
• Maden, Fahri. Bektâşî Tekkelerinin Kapatılması (1826) ve Bektâşîliğin Yasaklı Yılları. Ankara: TTK Yayınları. 2020.
• Neumann, Christoph K. “19’uncu Yüzyıla Girerken Konya Mevlevî Âsitânesi ile Devlet Arasındaki İlişkiler”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2/2, 167-179, 1996.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Türkiye Tarihinde Merkezi İktidar ve Mevlevîler (XIII-XVIII. Yüzyıllar)
• Meselesine Kısa Bir Bakış”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2, 17-22, 1996.
• Ösen, Serdar. 19. Yüzyıl Osmanlı Devlet ve Toplum Hayatında Mevlevîlik. Basılmamış Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• Özönder, Hasan. “Mevlânâ Türbe ve Külliyesinin Tâmir ve İlâveler Kronolojisi”. SÜSAMSD, 2, 13-75, 1987.
• Pamuk, Şevket. Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2007.
• Toker, Bilge İlhan. Edebî Bir Muhit Olarak Tekkeler (15-19.Asır İstanbul Mevlevîhâneleri Örneği). Basılmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2022.
• Yurtoğlu, Gökhan. “Konya Mevlânâ Külliyesi’nin Osmanlı Dönemi Gelir Kalemleri”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 32, 891-906, 2023.
• Yurtoğlu, Gökhan. Konya Mevlânâ Külliyesi. Basılmamış Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2022.
• Yurtoğlu, Gökhan. “Mevlânâ Külliyesi’nin Vergi Muâfiyetinin Konya Şehri’nin Nüfusuna ve Gelişmesine Etkisi Üzerine Bir Değerlendirme”. Türk Dünyası Yolunda Bir Ömür Prof. Dr. Mehmet Şahingöz’e Armağan. (Ed. Necdet Hayta, Hamza Keleş, Cengiz Dönmez, Tuğba Belenli). Ankara: Berikan Yayınevi, 2022, 355-364.