THE INFLUENCE OF DREAMS IN THE PROCESS OF TRANSITION FROM CULT TO STATE IN THE SAFAVIDS

Yıl 2024, Sayı: 109, 1 - 10, 28.03.2024

Eralp Erdoğan

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1411494

Öz

To understand the founding philosophy of the Safavid State established by Shah Ismail in 1501, it is important to take a look at the order process. Safiyuddin al-Ardabili, who rose to prominence after joining Sheikh Zahid's order and gaining the rank of sheikh, founded the Safaviyye Sufi order in the early 14th century, shaping the region as an influential figure. The order, whose number of followers increased gradually, changed its identity over time and entered the process of becoming a state with its descendants. It is seen that dreams were used effectively in a period of approximately 200 years, from 1301, when Safiyüddin ascended the post, until the establishment of the State in 1501.The nature of dreams reflected in the sources varies according to time and situation. Dreams, which were understood to be aimed at strengthening the Sheikhs' place in the order and placing them on a legitimate basis in the early periods, later served the purpose of establishing a political power. Dreams of this kind, recorded in sources after Safiyuddin's death, date back to before his birth. The legitimacy source was announced to his mother before his birth, and after his birth, dreams were seen to built this process on solid ground. Successors who ascended the post after Safiyuddin generally attempted to gather followers by using dreams. This policy was succesful over time, and with the increasing number of followers, a tendency establishing a military power emerged. Military and political activities, which began during the period of Sheikh Cuneyd and continued during the time of Sheikh Haydar, were also supported by the use of dreams. During the time of Sheikh Haydar, the nature of dreams no longer indicated the sheikhly post but a political formation. With the dream seen by Sheikh Haydar, Safavid followers would adopt the name Kızılbash and gain motivation to transform the Safaviyya order into a state.

Anahtar Kelimeler

Dream, Safavids, Safavid Order, Sheikh Safiyüddin, Sheikh Sadreddin, Hodja Ali.

SAFEVİLERDE TARİKATTAN DEVLETE GİDEN SÜREÇTE RÜYALARIN ETKİSİ

Öz

1501 yılında kurulan Safevi Devleti’nin kuruluş felsefesini anlamak için tarikat sürecine göz atmamız önem arz etmektedir. Şeyh Zahid’in tarikatına gelerek orada yükselen ve şeyhlik makamını ele geçirdikten sonra Safeviyye tarikatını kuran Safiyüddin-i Erdebilî, XIV. yüzyılın başlarında etkili bir figür olarak bulunduğu bölgeyi şekillendirmiştir. Mürit sayısının giderek arttığı tarikat, onun torunları ile, zaman içerisinde hüviyet değiştirerek devletleşme sürecine girmiştir. Safiyüddin’in posta oturduğu 1301 yılından Devlet’in kuruluşu 1501 yılına kadar geçen yaklaşık 200 yıllık bir süreçte rüyaların etkin olarak kullanıldığı görülmektedir. Kaynaklara yansıyan rüyaların mahiyeti zamana ve duruma göre farklılıklar gösterir. İlk dönemler Şeyhlerin tarikattaki yerlerini sağlamlaştırmak ve meşru zemine oturtmak amacı güttüğü anlaşılan rüyalar, daha sonra siyasi bir güç kurma amacına hizmet etmektedir. Safiyüddin’in vefatının ardından yazıya geçen kaynaklarda bu tarz rüyalar Safiyüddin’in doğumundan öncesine kadar gitmektedir. Meşruiyetin kaynağı daha doğmadan annesine müjdelenmiş, onun doğumundan sonra görülen rüyalar ile de bu süreç sağlam temellere oturtulmaya çalışılmıştır. Safiyüddin’in ardından posta oturanlar da genellikle rüyaları kullanarak mürit toplamaya çalışmışlardır. Bu politika zaman içerisinde başarıya ulaşmış ve çoğalan mürit sayısı ile birlikte askeri bir güç oluşturma eğilimi baş göstermiştir. Şeyh Cüneyt dönemi itibariyle başlayan askeri ve siyasi faaliyetler yine rüyalar kullanılarak desteklenmeye devam etmiştir. Şeyh Haydar zamanında artık rüyanın mahiyeti şeyhlik postuna yönelik değil siyasi bir oluşuma delalet etmektedir. Şeyh Haydar’ın görmüş olduğu rüya ile Safevi müritleri Kızılbaş adını kullanacak ve Safeviyye tarikatını devlete dönüştürme motivasyonu kazanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Rüya, Safeviler, Safeviyye Tarikatı, Şeyh Safiyüddin, Şeyh Sadreddin, Hoca Ali

Kaynakça

• Abbaslı, Mirza. “Safevilerin Kökenine Dair”. Belleten, c. 40, 1976,
• Ağca, Ferruh. Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 2016.
• Allouche, Adel. Osmanlı-Safevi İlişkileri (Kökenleri ve Gelişimi), Çev. Ahmed Emin Dağ, İstanbul, 2011.
• Anonim. Alem-Ara-yı Şah İsmail, Neş; Asgar Muntezir Sahib, Tahran 1384.
• Budak Münşî Kazvînî, Cevâhirü’l-Ahbâr, çev. Şefaattin Deniz, Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2023.
• Çetin, Halil. “Osmanlı Saltanat Rüyaları ve Tarihî Bağlam”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXVII, S. Temmuz, 2012.
• Eminî Herevî. Fütûhât-ı Şâhî, Neş. Muhammed Rıza Nasîrî, Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, Tahran 1383.
• Erdoğan, Eralp. Safevi Devleti’nin Askeri Teşkilatı, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2019.
• Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. 2. Cilt, 1.Kitap, Hazırlayanlar; Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2008
• Fazlullah Ruzbihan-i Huncî. Tarih-i Alem Ara-yı Emini, Neşr. Muhammed Ekber Aşık, Tahran, 2003.
• Gıyaseddin Handemir. Habibü’s-siyer fi Ahbar-ı Efrad-ı Beşer, c. VI, Yay. Celaled-din Humayi, Zir-i Nazar-ı: Doktor Muhammed Debir Siyaki, Kitabhane-yi Hayyam, Tahran, 1362.
• Gündüz, Tufan. Son Kızılbaş Şah İsmail, İstanbul, 2013.
• Hurşah b. Kubad el-Hüseynî. Tarih-i Elçi-yi Nizamşah, Neşr. Muhammed Rıza Nasırî-Koiçi Haneda, Tahran, 1379.
• İskender Bey Münşî-yi Türkmen. Târîh-i Âlem-ârâ-yı Abbâsî, C. I (1-2-3. Kısımlar), çev. Ali Genceli, yay. haz.İsmail Aka, Türk Tarih Kurumu, 2019.
• Javanshir, Babak. “İran’daki Türk Boyları ve Boy Mensubu Kişiler (Safevî Dönemi-I. Şah Tahmasb Hâkimiyetinin Sonuna Kadar/1576)”, Basılmamış Doktora Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Kadı Ahmed Kumî. Hulasatü’t-tevarih, c. I, Neş. İhsan Eşraki, İntişarat-ı Daneşgah-ı Tahran, 2004.
• Koca, Salim. “Kutadgu Bilig’de “Hükümdar, Vezir ve Sûfî Tipleri”nin Tanıtılmasında ve Bu Tiplerin Temsil Ettikleri Fikirlerin Açıklanmasında Metaforların Rolü”, Gazi Türkiyat, Bahar 2012 / Sayı 10.
• Köprülü, Fuad. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Ankara, 1991.
• Muhammed Yusuf Vale İsfahanî. Holdberin, Neşr. Mir Haşim Muhaddes, Tahran, 1372.
• Musalı, Namıq. “Şeyh İbrahim Safevî Döneminde Erdebil Tekkesi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, sayı: 80, 2016.
• Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, C. 2, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2010
• Öngören, Reşat. “Safiyyüdîn-i Erdebîlî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c.35, İstanbul, 2008.
• Örs, Derya. “Fazlullah B. Ruzbihan-i Hunci ve Tarih-i Âlem-Aray-i Emini’si”, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doğu Dilleri ve Edebiyatları (Fars Dili ve Edebiyatı) Anabilim Dalı, Ankara, 1999.
• Quinn, Sholeh A. “The Dreams of Shaykh Safi al-Din and Safavid Historical Writing”, Iranian Studies , Vol. 29, No. 1/2 (Winter – Spring), 1996.
• Rumlu Hasan, Ahsenü’t Tevarih, çev. Cevat Cevan, Ardıç Yayınları, 2004.
• Savory, Roger. Safevîler Devrinde İran, çev. Özgür Kolçak, Bilge Kültür Sanat, 2021.
• Schimmel, Annemarie. Halifenin Rüyaları, Çev. Tuba Erkmen, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2005.
• Şah, Serap. “Safvetü’s-Safâ’da Safiyyüddîn-İ Erdebîlî’nin Hayatı, Tasavvufî Görüşleri ve Menkıbeleri”, Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2007.
• Turan, Osman. Türk Cihân Hakimiyeti Mefkûresi Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2005