NOTES ON DESTINY IN OLD TURKIC INSCRIPTIONS AND ITS RELIGIOUS MEANING

Yıl 2024, Sayı: 109, 139 - 148, 28.03.2024

Mihriban Aydın

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1414720

Öz

The first known written texts of the Turks were written on monument stones, tombstones, rocks and various objects, and today their number exceeds five hundred. Thousands of studies have been carried out on old Turkic inscriptions since the letters were deciphered by V. Thomsen in 1893. Some of these studies are directly related to grammar. Some of these studies are related to many fields of social sciences. In this article, we focused on the sentences obtained from the Turkic of the inscription period within the framework of destiny writing and the vocabulary that makes up these sentences. After the introductory information, such as what the destiny means to a person, sentences obtained from the inscriptions were included. It was stated that the fact that Turks talked about destiny, especially using figurative words, and expressed their helplessness in the face of destiny, was one of the most important proofs that seventh and eighth century Turkic was a developed literary language. The fact that the data subject to the article was obtained not only from the Khaganate inscriptions but also from the texts written by the begs and the people, it was tried to reach the conclusion that metaphysical issues such as destiny, fate and luck were also known by the people. It was mentioned that another important aspect of the identified sentences is that they can provide important clues about which belief system the Turkish world had in the seventh and eighth centuries.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic Inscription, Old Turkic, Old turkic religion, Fate, Destiny

ESKİ TÜRK YAZITLARINDA ALIN YAZISI VE BUNUN DİNÎ ANLAMI ÜZERİNE NOTLAR

Öz

Türklerin bilinen ilk yazılı metinleri, anıt taşları ile mezar taşları, kayalar ve çeşitli nesneler üzerine yazılmış olup bunların sayısı bugün beş yüzü aşmıştır. Harflerin, 1893 yılında V. Thomsen tarafından çözüldüğü günden bu yana, eski Türk yazıtları üzerinde binlerce çalışma yapıldı. Bu çalışmaların bir bölümü doğrudan dilbilgisi konuları olmakla birlikte, önemli bir bölümü ise sosyal bilimlerin birçok alanı ile ilgilidir. Bu makalede, yazıtlar dönemi Türkçesinden, alın yazısı çerçevesinde elde edilen cümleler ve bu cümleleri meydana getiren söz varlığı üzerinde duruldu. Alın yazısının insan için ne anlam ifade ettiği gibi giriş bilgilerinden sonra yazıtlardan elde edilen cümlelere yer verildi. Türklerin özellikle mecaz anlamlı kelimeler kullanarak alın yazısından söz etmiş olması ve alın yazısı karşısındaki çaresizliğini dile getirmesi, yedi ve sekizinci yüzyıl Türkçesinin işlenmiş bir edebî dil olduğunun en önemli kanıtlarından biri olduğu belirtildi. Ayrıca makaleye konu olan verilerin yalnızca büyük kağanlık yazıtlarından değil, beylerin ve halkın yazdığı metinlerden de elde edilmiş olması, alın yazısı, nasip, talih gibi metafizik konuların halk tarafından da bilindiği sonucuna ulaşılmaya çalışıldı. Tespit edilen cümlelerin bir başka önemli yanının, yedi ve sekizinci yüzyıl Türk dünyasının hangi inanç sistemine sahip olduğunun anlaşılabileceği konusunda önemli ipuçları sunabileceğine değinildi.

Anahtar Kelimeler

Eski Türk Yazıtları, Eski Türkçe, Eski Türk dini, alın yazısı, kader

Kaynakça

• Alekseyev N. A. “Türk Dilli Sibirya Halklarının Şamanizm’i”. Metin Ergun (Çev.), Konya: Kömen, 2013.
• Alimov, Rysbek. Tanrı Dağı Yazıtları, Eski Türk Runik Yazıtları Üzerine Bir İnceleme. Konya: Kömen, 2014.
• Arat, Reşid R. Kutadgu Bilig III, İndeks. Neşre hazırlayanlar: Kemal Eraslan-Osman F. Sertkaya-Nuri Yüce, İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1979.
• Aydın, Erhan. Orhon Yazıtları, Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2017.
• Aydın, Erhan. Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2018.
• Aydın, Erhan. Sibirya’da Türk İzleri, Yenisey Yazıtları. İstanbul: Kronik Kitap, 2019a.
• Aydın, Erhan. Türklerin Bilge Atası Tonyukuk. İstanbul: Kronik Kitap, 2019b.
• Aydın, Erhan. “Eski Türk Yazıtlarının “Ölmek” Anlamlı Sözcük Varlığı Üzerine Notlar”. Doğumunun 80. Yılında Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı. Ed. Leyla Karahan - Hüseyin Yıldız. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2023, 217-232.
• Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Enderun, 1993.
• Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University, 1972.
• Ercilasun, Ahmet B. - Ziyat Akkoyunlu. Dîvânu Lugâti’t-Türk. 2. bs. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2015.
• İnan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar. 3. bs., Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1986.
• Kestelli, Raif Necdet. Resimli Türkçe Kamus. Hzl. Recep Toparlı-Belgin Tezcan Aksu-Canan Selvi Kanoğlu-Seyfullah Türkmen. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2004.
• Kök, Abdullah - Özge Eker. “Pîr-i Türkistan’ın Tanıklığında Türkçe Deyimlerin Tarihî İzi.” Uluslararası Türk Dünyası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi Bildirileri, ed. Yılmaz Yeşil, c. III, Ankara, 2016, 35-54.
• Kök, Abdullah. Türklerin Entelektüel Mirası Kutadgu Bilig, Devlet: Adalet, Kut, Töre. İstanbul, 2019: Kesit, 269-294.
• Kök, Abdullah. “Orhun’dan Kâşgar’a “Yol”un Anlamı”. Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, ed. Şaban Doğan - Melis Sezen Güneş, c. 2, İstanbul, 2018: Kesit, 1079-1089.
• Lvova, E. L. - Sagalayev, A. M. - Oktyabrskaya, I. V. - Usmanova, M. S. Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri İnsan veTtoplum. Çev. Metin Ergun, Konya: Kömen, 2013.
• Okutan Davletov, Nükhet. Hakas Türklerinde Şamanizm ve Ölüm. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2021.
• Ögel, Bahaeddin. Türklerde Devlet Anlayışı-13. Yüzyıl Sonlarına Kadar-. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2022.
• Toven, Mehmet Bahaettin. Yeni Türkçe Lügat. Hzl. Abdülkadir Hayber, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2004.
• Türk Dil Kurumu: Güncel Türkçe Sözlük. (Erişim tarihi: 01.12.2023). Ünal, Orçun. “İhe-Ashete Yazıtı: Yeni Bir Okuma ve Anlamlandırma Denemesi”. Bilig 73 (2015), 271-294.
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen, 2021.