TÜRK KÜLTÜRÜNDE HAŞHAŞ (AFYON BİTKİSİ) KULLANIMI (11-14. YÜZYIL ANADOLU’SUNDA)

Yıl 2024, Sayı: 109, 115 - 138, 28.03.2024

Selim Kaya

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1420367

Öz

Haşhaş, Orta Çağda gıda maddesi olarak tüketilmenin yanında tıbbî bir ilaç olarak uykuyu teşvik etmek, sindirime yardımcı olmak, öksürük, mide ve bağırsak rahatsızlıklarını gidermek için insanlara tavsiye edilmiştir. İlk Çağdan beri kullanılan haşhaşın tohumu, kabuğu veya sütü Orta Çağda medreseler, tekkeler, zaviyeler ve halk hekimliğinde; sakinleştirici, uyutucu, ağrı kesici, bayıltıcı ayrıca keyif verici özelliği sebebiyle kullanılmıştır. Daha çok gıda, ilaç ve aklı gideren uyuşturucu özelliği ile bilinen haşhaşın zaman içinde organik gübre, enerji, ticarî ve sanaî bir ürün ve sanat eserlerinde motif olarak kullanıldığı da görülmektedir. Çalışma önemli bir kültür ögesi olan haşhaşın Orta Çağda tarihî, tıbbî ve tasavvufî eserlerdeki ifadesi ve kullanım alanlarını konu edinmiştir. Haşhaşın tarihi süreçte Orta Çağda, özellikle de Anadolu’da neden ve nasıl kullanıldığını tespit etmek amaçlanmıştır. 11-14. yüzyılları kapsayan çalışmada, karma araştırma yöntemi, literatür taraması ve metin inceleme tekniği kullanılmıştır. Makale haşhaşın Anadolu özelinde tarihî, tıbbî ve tasavvufî kaynaklarda ifadesini ve kullanım sebeplerini bütüncül bir yaklaşımla ele alan ilk çalışma olması nedeniyle önemlidir. Haşhaşın Orta Çağda halk hekimliğindeki yerine ve gelişim seyrine ışık tutan akademik çalışmaların azlığı sebebiyle, çalışmanın literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Ayrıca uyuşturucuyla aklın işlevsizleşmesine ve zihnin körleşmesine yönelik Anadolu tıp tarihi ile ilgili çalışmalara ve Orta Çağ Türk tarihine yönelik araştırmalara bilimsel katkı sağlayacağı ümit edilmektedir. Türkler Anadolu’yu fethettikten sonra binlerce yıllık haşhaş kültürünü devam ettirmiş ve haşhaşı daha çok gıda ve ilaç olarak kullanmışlardır. Orta Çağ tarih, tıp ve tasavvuf kaynaklarında haşhaş farklı şekillerde, bir konuyu örneklendirmek, izah etmek, insan akıl ve ruh sağlığına olan zararlarını dile getirmek ya da ölçülü kullanılması şartıyla faydalarını belirtmek için zikredilmiştir. Haşhaşın gıda olarak kullanımı ciddi bir sorun oluşturmazken, afyunun, eczacılık ve tıp alanları dışında kullanımı sağlık sorunlarının ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Orta Çağ, Haşhaş, Afyun (uyuşturucu), 11-14. yüzyıl, Anadolu, Tedavi

Destekleyen Kurum

Araştırma herhangi bir kurum veya kuruluş tarafından desteklenmemiştir

USE OF POPPY (OPIUM PLANT) IN TURKISH CULTURE (11-14. CENTURY IN ANATOLIA)

Öz

In addition to being consumed as a food product in the Middle Ages, the poppy was recommended to people as a medicinal drug to urge sleep, aid digestion, and relieve coughs and diseases related to the stomach and intestine. The poppy’s seeds, tunic, and milk have been used since ancient times and in the Middle Ages, they were used in madrasahs, dervish lodges, zawiyahs, and folk medicine due to their sedative, analgesic, analgesic, stupefying and also recreational properties. It is seen that poppy, which is mostly known as a food, medicine, and mind-numbing feature, has been used as an organic fertilizer, energy, commercial and industrial product, and as a motif in works of art over time. This study deals with the statement and usage areas of poppy which is an important cultural factor in historical, medical, and sufistic works in the Middle Ages. It is aimed to determine why and how poppy was used in the historical period in the Middle Ages, especially in Anatolia. In the study covering the 11-14. centuries, mixed research methods, literature review, and text analysis techniques were used. This article is important because it is the first study to address the statement of poppy in historical, medical, and Sufistic sources about and the reasons for its use with a holistic approach when considering the context of Anatolia. Few academic studies shed light on the position and development of poppy in folk medicine in the Middle Ages, so it is thought that this study will contribute to the literature. It is also hoped that it will contribute scientifically to studies on Anatolian medical history regarding the dysfunction of the mind and blinding of the mind due to drug use and research on Medieval Turkish history. After conquering Anatolia, the Turks continued the thousands-year-old poppy culture and used poppy mostly as food and medicine. The poppy was mentioned in different ways in historical, medical, and Sufistic sources about the Middle Ages. It was mentioned to exemplify and explain a subject, to express its harms to human mental and spiritual health, or its benefits were stated provided that it was used in moderation. While the use of poppy as food does not pose a problem, the use of opium poppy outside the fields of pharmacy and medicine causes physical, mental, and spiritual health problems.

Anahtar Kelimeler

Middle Ages, Poppy, Opium Poppy (drug), 11-14. century, Anatolia, Treatment

Kaynakça

• Ahmed Yesevî. Dîvân-ı Hikmet. çev. Hayati Bice. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayını, 2017.
• Akpınar, Cemil. “Hacı Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/ 492-496. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Aksarayî, Kerimüddin Mahmud. Müsâmeretü’l-Ahbâr. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Alper, Ömer Mahir. “İbn Sînâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/ 319-321. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Arayancan, Ayşe Atıcı. “Nizarî İsmâilîlerinde Takiyye, Meşruiyet ve Tasavvuf İlişkisi Üzerine Değerlendirme”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 102 (2022), 79-94.
• Arslan, Yusuf vd. “Afyon (Opium) Alkaloitleri ve Önemi”. Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi 17/1-2 (2008), 63-73.
• Avesta: Zerdüştilerin Kutsal Metinleri. çev. F. Adsay, İ. Bingöl. İstanbul: Avesta Basın Yayın, 2012.
• Aydeniz, Süleyman. (İshak bin Murad) Edviye-i Müfrede: Metin İndeks Sözlük Dil İncelemesi. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Aynî Bedreddin. İkdü’l-Cümân fî tarihi ehli’z-zaman. Topkapı Sarayı III. Ahmet Kütüphanesi, 2911
• Aytaç, Aslı. “Kitab-ı Macûn Adlı Tıp Metninde Geçen Botanik ve Tıp Terimleri”. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi 3/4 (2019), 303-322.
• Baktır, Mustafa. “Afyon”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 1988), 1/ 442-443.
• Bayat, Ali Haydar. Tıp Tarihi. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yayınları, 2016.
• Baytop, Turhan. “Haşhaş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/ 403. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bernáth, Jeno (ed.). Poppy, The Genus Papaver. Reading: Harwood Academic Publishers, 1998.
• Booth, Martin. Haşhaştan Eroine Uyuşturucunun 6000 Yıllık Öyküsü. çev. Özden Arıkan. İstanbul: Sabah Kitapları, 1996.
• Büyükkara, M. Ali. “İsmâilî Dâî ve Fâtımî Da’vet”, İLAM Araştırma Dergisi 3/1 (1998), 9-36.
• Çağrıcı, Mustafa. “Gazzâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/ 489-505, 530-535. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Daftary, Farhad. Muhalif İslamın 1400 Yılı İsmaililer Tarih ve Kuram. Çev. Ercüment Özkaya, Ankara: Rastlantı Yayınları, 2001.
• Daftary, Farhad. İsmaililer Tarihleri ve Öğretileri. Çev. Erdal Toprak, İstanbul: Doruk Yayımcılık, 2005.
• Daftayr, Farhad. “The “Order of the Assassins:” J. von Hammer and the orientalist misrepresentations of the Nizari Ismailis”, Iranian Studies 39/1 (2006), 71-81.
• Demir, Aydın. Hekim Bereket Hulasa (1-50. Sayfalar) İnceleme Metin Sözlük. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Demirhan, A. “Afyonun Tıp Tarihindeki Yeri ve Halk Arasında Kullanılışı”, IV. Bilim Kongresi. 1-6. Ankara 1973.
• Derviş Siyâhî Lârendevî. Lügât-ı Müşkîlât-ı Eczâ, Manisa: İl Halk Kütüphanesi, 45 Hk 1460/2, 1b-63a.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2011.
• Doğan, Hüseyin. Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. YY.). Kocaeli: Kocaeli
• Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Dols, Michael Walters. Mecnun: Orta Çağ İslam Toplumunda Deli. çev. Didem Gamze Dinç. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2013.
• Dormandy, Thomas. Opium: Reality’s Dark Dream. New Haven: Yale University Press, 2012. Eflâkî, Ahmed. Âriflerin Menkıbeleri. çev. Tahsin Yazıcı. 2 cilt. İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1973.
• Ekinci, Abdullah. Orta Çağ İslam Dünyasında İhanetler ve Suikastler: İsma’ili, Karmati ve Nizari Gruplar, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/36 (2016), 30-50.
• Eraslan Kemal. “Ahmed Yesevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/ 159-161. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Erdemir, Ayşegül Demirhan. “Ali b. Abbas el-Mecûsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/ 379-380. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Erkal, Abdülkadir. “Divan Şiirinde Afyon ve Esrar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 33, (2007). 25-60.
• Erkal, Abdülkadir. Osmanlı Toplumunda ve Edebiyatında Afyon ve Esrar. Ankara: Birleşik Yayınevi, 2016.
• Erol, Ayşe Fatma - Yanık, Erman. “Haşhaş Bitkisinin Anadolu Kültüründeki Yeri ve İzleri”. Millî Folklor 16/124 (2019), 202-212.
• Feridun b. Ahmed-i Sipehsâlâr. Mevlana ve Etrafındakiler Risale. çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1977.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. Yunus Emre ve Tasavvuf. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1961.
• Güler, Hatice. Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’l-Emsâr (Devlet-i Memâliki’l-Ûlâ Kısmı/1301-1349) Tercüme ve Tahlili. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Gümüş, Kudret Safa. “Tasavvuf Çevresinde Ahlâk: Yûsuf Hakîkî Baba Dîvânı Örneği”, ISEM2016, 3rd International Symposium on Environment and Morality (3.Uluslararası Çevre ve Ahlâk Sempozyumu), 608-624. Alanya: 2016.
• Hacı (Celâleddin Hızır) Paşa. Müntehâb-ı Şifâ. Malatya: İl Kütüphanesi, 1196/2, 1b-158a. Halm, Heinz. Haşhaşiler Gizli Bir Örgütün Tarihi. Çev. Atilla Dirim, İstanbul: Runik Kitap, 2020.
• Hekim Bereket. Kitabü’l Hülasa. Konya: Koyunoğlu Şehir Müzesi ve Kütüphanesi, 12049, 1b-26a.
• Hekim Beşir Çelebi. Mecmûatü’l-Fevâyid. İstanbul: Cerrahpaşa Tıp Tarihi Müzesi, 328/2, 1b-109a.
• Hesiodos. İşler ve Günler - Tanrıların Doğuşu. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2014.
• Homeros, (2017). Odysseia. çev. Azra Erhat - A. Kadir. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• Homeros, (2018). İlyada. çev. Azra Erhat - A. Kadir. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• İbn Battûta, Ebu Abdullah Muhammed et-Tancî. İbn Battûta Seyahatnamesi. çev. A. Sait Aykut. İstanbul: YKY Yayınları, 2016.
• İbn Sînâ. el-Kânûn fi’t-Tıbb. çev. Esin Kahya. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2014.
• İbn Şerîf, Tabib. Yâdigâr, 15. Yüzyıl Türkçe Tıp Kitabı, haz. Komisyon. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayını, 2017.
• İbnü’l-Esîr el-Kâmil’de Selçuklular, çev. notlar ve açıklamalar Abdülkerim Özaydın, Bilge Kültür Sanat Yayını, İstanbul 2022.
• İbnü’s-Serrâc, Muhammed b. Ali. Teşvîkü’l-Ervâh ve’l-Kulûb ilâ Zikri Allâmi’l-Guyûb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazâde Hüseyin Paşa, 272, 1b-316a.
• İnce Fatma. “Orta Çağda İslam/Türk-İslam Tıbbının Parlak Bir Mümessili Nurettin Hastanesi”. Journal of Islamicjerusalem Studies 18/3 (2018), 69-90.
• İshak b. Murad (Geredeli İshak). Edviye-i Müfrede. Malatya: İl Kütüphanesi, 1196/1, 1b-77b. Jaeger, Werner. Diokles von Karystos. Berlin: De Gruyter, 1963.
• Jamal, Nadia Eboo. The continuity of the Nizari Ismaili da’wa, 1256-1350, New York University The Department of Near Eastern Languages and Literatures Thesis 1996.
• Kadı Burhâneddin. Divan. haz. Muharrem Ergin. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, 1980.
• Karlığa, Bekir. “İbn Sînâ Etkileri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/ 345-353. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Kavalalı, Gülsel. “Hitit Döneminde Anadolu’da Kullanılan Bitkisel Droglar”. II.Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri. 131-132. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, 1999
• Kaya Mahmut. “İbnü’l-Arabî Muhyiddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/ 520- 522. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kaya, Selim. I. Gıyâseddin Keyhüsrev ve II. Süleymanşah dönemi Selçuklu tarihi, (1192-1211). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006.
• Kaya, Pınar. “Sultan Sencer Devrinde (1118-1157) Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler”, Tarih Dergisi, 58/2, İstanbul (2013), 43-64.
• Kırtay, Koza Kurt. “Türk Kültüründe Hayat Ağacı (Selvi Motifi) Bir Motif Olarak Çini ve Seramiklerde Kullanımı”, Uluslararası İnsan ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 8/2 (2023), 129-143.
• Kitâb-ı Ma’cûn, Kastamonu: İl Halk Kütüphanesi, 37 Hk 1297/6, 131b-137a. Köknel, Özcan. Bağımlılık. İstanbul: Altın Kitaplar, 1998.
• Lewis, Bernard. Haşîşîler, Orta Çağ İslâm Dünyasında Terörizm ve Siyaset. Çev. Ali Aktan. İstanbul: Sebil Yayınları, 1995.
• Mardânî, Abdülvehhab b. Yusuf ibn-i Ahmed el-Mardânî. Kitabü’l-Müntehab fi’t-Tıb (823/1420). İnceleme metin dizin sadeleştirme tıpkıbasım haz. Ali Haydar Bayat, İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği Yayını, 2005.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. Mesnevî-i Ma‘nevî. çev. Derya Örs - Hicabi Kırlangıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayını, 2015.
• Murad, Sibel. Lügat-ı Müşkilât- Eczâ Derviş Siyâhî Lârendevî (giriş inceleme metin dizinler). Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi 2009.
• M.Şerefeddin, “Batınilik Tarihi”, DİFM, VIII, Mart 1928.
• Nüzhet, Ergun Sadeddin. Bektaşi Şâirleri. İstanbul: Maarif Kitaphanesi, 1957.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, 1992a.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Barak Baba”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/ 61-62. İstanbul: TDV Yayınları, 1992b.
• Ömerî, İbn Fazlullah. Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’l Emsâr, Devletü’l-Memâliki’l Ûlâ. nşr. ve thk. Dorothea Kravulsky. VI.bab. Beyrut: el-Merkezü’l-İslâmî li’l-Buhûs, 1986.
• Önler, Zafer. Celalüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntahab-ı Şifa inceleme metin dizinler. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1981.
• Öz, Mustafa. “Haşîşiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/ 418-419. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Öz, Mustafa. “Nizâriyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/200-201. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Özaydın, Abdülkerim. Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, 1990.
• Özbek Süleyman. “Türkiye Selçuklularında Kültürel Hayat (Mevlana’nın Fihi Ma Fih ve Mesnevi’sine göre)”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, III/1, (2001), 41-58.
• Özdemir, Güllü. Hekim Beşir Çelebi Mecmûatü’l-Fevâyid (giriş inceleme çeviri yazılı metin dizin). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Pliny. Natural History. London: Harvard University Press, 1938.
• Salman, Özcan. “Orta Çağ Anadolusu’nda Kullanılan Tıbbî Bitkilerin X.yüzyıldan XII. yüzyıla Kadar Tedariği”. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi USAD, 16 (2022), 291-319.
• Santella, Thomas M. Opium (Drugs: The Straight Facts). New York: Chelsea House Publishers, 2007.
• Sarıkaya M. Saffet vd. “İbnü’s-Serrâc’a Göre Sarı Saltuk”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 2/32 (2013), 75-110.
• Sübkî Taceddin, Muidü’n-niam ve Mübidü’n-nikam, nşr. David W. Myhrman, London, 1908, Beyrut; Müessesetü’l-Kütübi’s-Sakafiyye, 1986. Tâceddin es-Sübkî, Makam ve Meslek Ahlâkı, Mu‘îdü’n-Ni‘am, haz. Harun Yılmaz - Muhammet Enes Midilli, (İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Şimşekler, Nuri. “Sipehsâlâr, Ferîdûn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/260. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Şirinov, Agil. “Nasîrüddin Tûsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/ 437-442. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Tan, Muzaffer. “İsmaili Davet: Sosyo-Politik Gelişim Süreci”, Dini Araştırmalar 18/47 (2015), 79- 95.
• Taneri Aydın. Türkiye Selçukluları Kültür Hayatı (Menâkibü’l-Arifin’in Değerlendirilmesi). Konya: Bilge Yayınları, 1978.
• Taşlıgil, Nuran - Şahin, Güven. “Tarihsel Süreçte Haşhaş (Papaver somniferum L.) ve Afyon”. Tarih Okulu Dergisi (TOD) 11/34 (2018), 163-196.
• Terzioğlu, Arslan. “İbn Sînâ Tıp”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/ 322-336. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Turan, Osman. “Selçuk Türkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak I, Fustâtu’l-Adâle fî Kavâidi’s- Saltana”. 60.Doğum yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı. 531-564. İstanbul: Osman Yalçın Matbaası, 1953.
• Türk Dil Kurumu (TDK) Güncel Türkçe Sözlük Erişim 11 Ağustos 2023.
• Uyumaz, Emine. “XI.yüzyılın sonlarından XIV.yüzyılın Başlarına Kadar Anadolu’da Bilinen Hastalıklar ve Uygulanan Tedavi Yöntemlerine Dair”. Prof. Dr. Erdoğan Merçil’e Armağan. 211-224. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayını, 2013.
• Ünver A. Süheyl. Selçuklu Tababeti XI-XIV. Asırlar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1940. Virani, Shafique N. “An Old Man, a Garden, and an Assembly of Assassins: Legends and Realities of the Nizari Ismaili Muslims”, Iran Journal of the British Institute of Persian Studies 61/2 (2023), 272-284.
• Yanık, Erman. Eskiçağ Anadolu’su Tıp Tarihinde Haşhaş Bitkisi. Ankara: Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Fahreddin er-Râzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/ 89- 95. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yazıcı, Tahsin. “Haydar, Kutbüddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/ 24-25. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yazıcı, Tahsin. “Haydariyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/ 35-36. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yörükan (Karamağaralı) B. “İslam Sanatında Haşhaş ve Hint Keneviri”. İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi. 5 (1982), 463-484.
• Zerkeşî, Bedreddin. Zehrü’l-Arîş fî Tahrîmi’l-Haşîş. nşr. Seyyid Ahmed Ferec. Mansûre: y.y., 1987