An Ancient Mushaf Attributed to Hazrat Ali: TIEM 458

Yıl 2024, Sayı: 110, 39 - 60, 24.06.2024

Fatih Cankurt

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1409392

Öz

In many countries, especially in the Islamic geography, there are many mushafs from the
early periods. Most of these mushafs are attributed to the third caliph, Hazrat Uthman, but there
are also mushafs claimed to be by the fourth caliph, Hazrat Ali. Since he presided over the
reproduction of the mushafs during his caliphate, the possibility of the existence of a mushaf belonging to Hazrat Uthman can be considered reasonable. On the other hand, the claim that
Hazrat Ali has a surviving mushaf raises many questions. In this study, one of the mushafs
attributed to Hazrat Ali, the mushaf with inventory number 458 in the Museum of Turkish and
Islamic Arts, is analyzed. The Mushaf is analyzed in terms of its attribution to Hazrat Ali, its
formal and historical characteristics. Because early mushafs can contain many important data
such as calligraphy, illumination, information on the beginning of the sūrah, and end-of-verse
signs. In addition, the extent to which the principles of qiraat and rasm al-mushaf were taken
into account in the spelling of the manuscripts can also provide new and remarkable information
in these fields. The Qiraat and official mushaf aspects of the Mushaf will be the subject of a
separate and comprehensive study. For this reason, the Mushaf, which is the subject of this
study in terms of its formal, historical and attribution to Hazrat Ali, was written in kufic
calligraphy and then dots were placed to determine the irab and letters. Considering all the
features of the mushaf, which is also quite sufficient in terms of illumination elements, it is
concluded that it was written in the middle of the second century of Hijri. In addition, it is seen
that it is not possible for it to have belonged to Hazrat Ali both in terms of its characteristics
and the date it was written.

Anahtar Kelimeler

Qur'an, History of Mushaf, Ancient Mushafs, Calligraphy, Illumination, Hazrat Ali, TİEM 458.

HZ. ALİ’YE NİSPET EDİLEN KADİM BİR MUSHAF: TİEM 458

Öz

Başta İslâm coğrafyası olmak üzere birçok ülkede, erken dönemlere ait mushaflar
mevcuttur. Bunların arasında üçüncü halife Hz. Osman’a nispet edilenler çoğunluğu teşkil
etmekle birlikte dördüncü halife Hz. Ali’ye ait olduğu iddia edilen mushaflar da bulunmaktadır.
Halifeliği döneminde mushafların istinsahı işlemine riyaset etmesi ve çoğaltılan mushaflardan
birini kendi yanında bıraktığına dair bilgiler dikkate alındığında Hz. Osman’a ait bir mushafın
varlığına dair ihtimal makul görülebilir. Buna karşın Hz. Ali’nin günümüze ulaşan bir mushafı
olduğuna dair iddiada bulunulması ise birçok soru işaretini beraberinde getirmektedir. Bu
çalışmada Hz. Ali’ye nispet edilen mushaflardan biri, Türk ve İslâm Eserleri Müzesi 458
envanter numaralı mushaf incelenmektedir. Mushaf, Hz. Ali’ye aidiyetini tespit yanında
şekilsel, tarihsel özelikleri itibariyle de tahlil edilmektedir. Zira erken dönem mushaflar, hangi
tarihlerde vücut bulduğu bilgisiyle birlikte hattı, tezhibi, sûre başı bilgileri, ayet sonu işaretleri,
tahmis-ta‘şîr işaretleri gibi pek çok önemli veri ihtiva edebilmektedir. Bunun yanında kıraat ve
resmü’l-mushaf ilmine dair mevcut bilgilerin mushafta ne derece dikkate alındığı da bu alanlar
açısından kayda değer bilgilere ulaşmayı mümkün kılabilmektedir. Kıraat ve resm-i mushaf
yönü ayrıca ve kapsamlı bir çalışmanın konusu edileceği için TİEM 458 numaralı Mushaf,
şekilsel özellikleri, imla edildiği tarih ve Hz. Ali’ye nispeti yönüyle bu araştırmada tahkik
edilmektedir. Buna göre, TİEM 458’in kûfî hatla yazıldığı, sonrasında irabı tayin, harfleri tefrik
için noktalar konulduğu görülebilmektedir. Tezhip unsurları açısından da oldukça yeterli
olduğu görülen mushafın tüm hususiyetleri dikkate alınarak hicrî ikinci asrın ortalarında imla
edildiği kanaati ortaya çıkmıştır. Bunun yanında hem mevcut hususiyetleri hem de imla edildiği
tarih itibariyle Mushaf’ın, Hz. Ali’ye nispet edilebilmesinin imkan dışı olduğu görülmüştür

Anahtar Kelimeler

Kur’ân-ı Ker’îm, Mushaf Tarihi, Kadim Mushaflar, Hat, Tezhip, Hz. Ali, TİEM 458.

Kaynakça

• Abdü’l-Ali el-Mes’ûl. Mu‘cemü mustalâhâti ilmi’l-kırââti’l-Kur’âniyye ve mê yetealleku bih. Kahire: Daru’s-Selâm, 2011.
• Altıkulaç, Tayyar. “Hz. Ali ve İlk Mushaf Nüshaları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Darulfunun İlahiyat], 21, (2012), 5-26.
• Altıkulaç, Tayyar. Günümüze Ulaşan Mesâhif-i Kadîme. İstanbul: IRCICA Yayınları, 2015. Aycan, İrfan. “Haccâc b. Yûsuf es-Sekafî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/427- 428. İstanbul: TDV Yayınları, 1996. 427.
• Birol, İnci Ayan. “Tezhip”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/61-62. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Tefsiru ruḥu’l-beyân. İstanbul: Eser Neşriyat, 1969. Bursi, Adam. “Connecting the Dots: Diacritics, Scribal Culture, and the Qurʾān in the First/Seventh Century” Journal of the International Qur’anic Studies Association, 3 (2018), 111–157.
• Celasin, Ayşe Tanrıver. “XVI. Yüzyıl Mushaf Güllerinin Süleymaniye Kütüphanesi’nde Bulunan Üç Kur’an-ı Kerim Kapsamında İncelenmesi”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 17 (2013), 101-118.
• Çetin, Abdurrahman. “Tilavet Secdesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/157, İstanbul, TDV Yayınları, 2012.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’ân İlimleri ve Kur’ân-ı Kerim Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. Basım, 2014.
• Çetin, M. Nihad vd. Hat Sanatı. İstanbul: IRCICA Yayınları, 1992
• Çetin, M. Nihad. “İslâm Hat Sanatının Doğuşu ve Gelişmesi”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 10 (1995), 1-50.
• Çetin, M. Nihad. “İslâm’da Paleografyanın Doğuşu ve Gelişmesi”. Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, 1988.
• Çiçek Derman, “Tarihimizde Mushafların Bezenmesi”. Diyanet İlmi Dergi Kur’an Özel Sayısı. Ankara: 2012.
• Davut Şahin, “Yaygın İki Mushaftaki Bölümlemeler ve Mahiyeti”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 21/1 (2017), 665-700.
• Derman, Fatma Çiçek. “Tarihimizde Mushafların Bezenmesi”. Diyanet İlmi Dergi Kur’an Özel Sayısı. Ankara: 2012, 647-653.
• Derman, Fatma Çiçek. “Tezhip Sanatında Kullanılan Terimler, Tabirler ve Malzeme”. Hat ve Tezhip Sanatı. ed. Ali Rıza Özcan. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2009.
• Déroche, François. The Abbasid Tradition: Qur’ans of the 8th to the 10th Centuries A.D., The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art. Londra: Oxford University Press, 1992.
• Duran, Gülnur. “Mushafların Bezenmesinde Tezhip Sanatının Önemi ve Katklıları”. III. Uluslararası Türk Sanatları, Tarihi ve Kongresi. (2014), Delhi/Hindistan. Duran, Gülnur. “Tezhip”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/61-62. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Ebu Davud, Süleyman b. Necah (ö.496/1103). Muhtasaru’t-tebyîn li hecêi’t-tenzîl. thk. Ahmet Şarşal. Medine: Matbaatü Melik Fahd, 2002.
• Ebu Şâme, Abdurrahman b. İsmail el-Makdisî (665/1267). Ebû Şame el-Makdisi ve el- Murşidu’l-veciz. nşr. Tayyar Altıkulaç. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1986.
• ed-Dânî, Ebu Amr Osman b. Said (ö. 444/1053). el-Beyân fî addi âyi’l-Kur’ân. thk. Ganem Kaddûrî Hamed. Kuveyt: Merkezü’l-Matûtât ve’t-Türâs ve’l-Vesâik, 1994.
• ed-Dani, Ebu Amr Osman b. Said (ö. 444/1053). el-Muhkem fî nakt’il-mesâhif. thk: Izzet Hasan. Dımaşk: Daru’l-Fikr, 1997.
• ed-Dani, Ebu Amr Osman b. Said (ö. 444/1053). el-Mukni‘ fî marifeti mersumi mesahifi ehli’lemsâr. thk. Hatim Salih ed-Dâmin. Beyrut: Daru’l-Beşairi’l-İslâmiye, 2011.
• el-A’zamî, Muhammed Mustafa. Kur’an Tarihi. çev. Ömer Türker, Fatih Serenli. İstanbul: İz Yayıncılık, 4. Basım, 2018.
• El-Cuburî, Süheyle Yasin. Aslü’l-hatti’l-arabî ve tatavurihî hattê nihayeti’l-asrı’l-Emevî. Bağdat: y.y, 1977.
• el-Kirmânî, Ebü’l-Kâsım Tâcülkurrâ Burhânüddîn Mahmûd b. Hamza b. Nasr (ö. 500/1106). Hattu’l-mesâhif. thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Dımaşk: Daru’l-Gavsânî li’d-Dirâseti’l- Kur’aniyye, 2014.
• ez-Zerkânî, Muhammed Abdülazim. Menahilü’l-irfan fî ulûmi’l-Kurân. Kahire: 1943. ez-Zerkeşî, Bedreddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Bahadır b. Abdillah (ö. 794/1392). el- Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Daru’l-Hadis, 2006 . François Déroche, “Manuscripts of the Qurʾān”. Encyclopedia of the Qurʾān. ed. Jane Dammen McAuliffe. Boston: 2003.
• Gânim Kaddûrî el-Hamed. Resmü’l-mushaf dirase lügaviyye tarihiyye. Bağdat: Menşuratü’l- Lecneti’l-Vataniyye, 1982.
• George, Alain. “Coloured Dots and the Question of Regional Origins in Early Qur’ans”. Journal of Qur’anic Studies 17/2 (2015), 75–102.
• İbn Ebî Dâvûd, Abdullah b. Süleyman (ö. 316/929). Kitâbü’l-mesâhif. thk. Muhibbi’d-Dîn Abdü’s-Sübhân. Beyrut: Daru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2. Basım, 2002.
• İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa'd b. Meni' ez-Zühri (ö. 230/845). et-Tabakâtü’lkübra, thk. Ali Muhammed Ömer. Mısır: Mektebetü’l-Hânecî, 2001.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed (ö.833/1429). en-Neşr fi’lkırââti’l- aşr. Mısır: Mektebetü’t-Ticariyye, ty.
• İbnü'n-Nedim, Ebü'l-Ferec Muhammed b. İshak (ö. 385/995). el-Fihrist. Beyrut: Dârü'l-Ma'rife, 1978.
• Kalkaşendî, Ahmed b. Ali (ö. 821/1418). Subhu’l-a’şâ fî sınâati’l-inşa. thk. M. Hüseyin Şemsüddin. Beyrut: 1987.
• Karadoğan, Ahmet. “Arap Harfleri ve Osmanlı Türkçesi”. Bütün Yönleriyle Osmanlıca ve Mirası Uluslararası Sempozyumu (26-27. Nisan 2016, Kırıkkale). (2016), Ankara.
• Kayhan, Veli. “Doğru Okuma Bağlamında Mushaf’a İşaret Konulması: İ‘cam ve Sonrası”. Bilimname: Düşünce Platformu 5/12.
• Kur’an-ı Kerim (Bilgisayar Hatlı), İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. Basım, 2018.
• M. Saifullah, Abdullah David Ghali Adi. “Radyokarbon (Carbon-14) Tarihleme Yöntemi ve Kur’ân Yazmaları”. çev. Mehmet Dağ. Bilimname: Düşünce Platformu 2/5 (2007), 75-192.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’ân’ın Metin Yapısı. Ankara: Otto Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Muhammed Bakır b. Muhammed Taki b. Maksud Ali Meclisî (ö. 1110/1698). Biharü'lenvari’l- câmia li-düreri ahbari’l-eimmeti'l-ethar. Beyrut: Müessesetü'l-Vefa, 2. Basım, 1983.
• Mushaf. İstanbul: Türk ve İslâm Eserleri Müzesi, Mukaddes Emanetler, 458/1a-382a. Mushafu’l-Medineti’n-Nebeviyye, Medine: Mecmaü'l-Melik Fahd li’t-Tıbaâti'l-Mushafi'şŞerif, 2016.
• Mübahat S. Kütüköğlu, “Paleografya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/153. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Müneccid, Selâhaddin. Dirasat fî tarihi'l-hatti'l-Arabi münzü bidâyetihi ila nihaye. Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Cedid, 1972.
• Önder, Mehmet. Antika ve Eski Eserler Kılavuzu. Ankara: 1988. Özkafa, Fatih. “Hat Sanatı Bakımından Mushaf Kitabetinin Tarihi Seyri”, Marife, Sayı 3/10 (2010), 307-326.
• Özsoy, Ömer. Kur’an’ın Metinleşme Tarihi. Ankara: İlahiyat, 2002.
• Öztürk, Hayrettin. Ebedi Mucize Kur’ân. İstanbul: Ensar Yayınları, 5. Basım, 2011.
• Öztürk, Mustafa. “Hz. Ali ve Hz. Fâtıma’ya Nisbet Edilen Mushafların Mahiyeti”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/6 (2006), 15-38.
• Rezvan, Efim A. "The Data-Base On Early Qur'an MSS: New Approach To The Text History Reconstruction". Proceedings Of The 3rd International Conference And Exhibition On Multi-Lingual Computing (Arabic And Roman Script), The Centre For Middle Eastern And Islamic Studies: University of Durham, 1992.
• Serin, Muhittin. Hat Sanatımız. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 1982.
• Süyûtî, Celalüddin Abdurrahman b. Ebi Bekr (911/1505). el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1987.
• Şahin, Seracettin vd. 1400. Yılında Kur’an-ı Kerim: Türk ve İslâm Eserleri Müzesi Kur’an-ı Kerim Koleksiyonu. İstanbul: Antik A.Ş. Yayınları, 2010.
• Şen, Ziya. Haccac b. Yusuf ve Mushaf Tarihindeki Yeri, Turkish Studies, Volume 9/5, Ankara, 2014, s. 1867-1894.
• Şen, Ziya. Şîa’nın Kıraatlere ve Kur’ân Tarihine Bakışı. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2013.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Halil b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/309-312. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. C. XV.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Ebced”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/69. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yazır, M. Bedreddin. Medeniyet Aleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli. Ankara: 1972.
• Yılmaz, Abdülkadir. Hat Sanatında Satır Sistemi (Sülüs, Nesih, Ta’lik, Rik’a). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Erzurum, 1996.
• Zencâni, Ebû Abdullah. Tarihü'l-Kur'ân. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemi li’l-Matbuat, 3. Basım, 1969.