TÜRK SANATINDA DÖNÜŞÜM ALEGORİSİ: ANİ’DEN YER EJDERİ VE BALIK FİGÜRLÜ KEMİK ESER

Yıl 2024, Sayı: 111, 303 - 322, 16.09.2024

Ayşe Duran , Muhammet Arslan

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1462054

Öz

Türkiye-Ermenistan sınırındaki Ani, farklı medeniyetlere ait pek çok taşınır-taşınmaz kültür
varlığına ev sahipliği yapan önemli bir Orta Çağ yerleşimidir. Anadolu Türk-İslam şehirciliği
ve Türk-İslam mimarisinin başlangıcını oluşturan Ani, el sanatlarında da dönemin ilk ürünlerini
sergilemesi açısından özeldir. Bu çalışmada Ani Selçuklu Konutları kazısından çıkan, Türk
sanatında figürlerin biçimlenişi ile birlikte oluşturduğu kompozisyon açısından ünik bir
örneği oluşturan kemik eser incelenmiştir. Selçuklu Konutları kazısında 2021 yılında bulunan
yer ejderi ve balık figürlü kemik eserde figürlerin dönüşüm anına yer verilmiştir. Yapılan
araştırmalarda Avrasya sanat ortamına yayılmış hayvan üslubu örneklerinde benzer bir figür
ve kompozisyon biçimlenişine ulaşılamamıştır. Bu nadir örneğin önemini ortaya koyabilmek
açısından çalışmanın yönteminde; eserin tanıtımı, ikonografisi, hayvan üslubundaki yeri ve
kullanım alanından oluşan başlıklar belirlenmiştir. Bunun yanı sıra kemik eserin Türk sanatında
ejder ve balık figürlü örneklerle karşılaştırılması yapılmış, üzerinde yer alan ejder başlı figürün
türü belirlenmeye çalışılmıştır. Yapılan araştırmada bu figürün, Tulpar ve ejder-aygır gibi
Türk efsanelerinde geçen kanatlı at betimlemeleri ile ortak unsurlara sahip olsa da temelde
bu efsanelerden tamamen ayrıldığı görülmüş ve yer ejderi figürü ile önemli bağlantılarının
bulunduğu anlaşılmıştır. Araştırma ile hayvan üslubunda nadir bir örneği oluşturan kemik
eserin bilim dünyasına tanıtımını amaçlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Ani, İkonografi, Hayvan Üslubu, Yer Ejderi, Balık.

ALLEGORY OF TRANSFORMATION IN TURKISH ART: BONE WORK OF ART WITH GROUND DRAGON AND FISH FIGURES FROM ANİ

Öz

Ani Ruins on the Turkey-Armenia border is an important medieval settlement that hosts
many movable and immovable cultural assets belonging to different civilizations. Ani, which
marks the beginning of Anatolian Turkish-Islamic urbanism and Turkish-Islamic architecture, is
also important in terms of exhibiting the first products of the period in handicrafts. In this study,
the bone artifact recovered from the excavation of Ani Seljuk Dwellings, which constitutes
a unique example in Turkish art in terms of the formation of figures and the composition it
forms, is analyzed. In the bone artifact with the figures of a ground dragon and a fish found in
the Seljuk Houses excavation in 2021, the moment of transformation of the figures is included.
In the research conducted, a similar figure and composition formation could not be found in
the animal style examples spread throughout the Eurasian art scene. In order to reveal the importance of this rare example, the methodology of the study includes the introduction,
iconography, its place in the animal style, and its area of use. In addition, the bone artifact was
compared with examples with dragon and fish figures in Turkish art, and the type of the dragonheaded
figure on it was tried to be determined. Although this figure has common elements with
the winged horse depictions in Turkish legends such as Tulpar and the dragon-stallion, it has
been seen that it is fundamentally different from these legends and has important connections
with the figure of the ground dragon.The research aims to introduce the bone artifact, which
constitutes a rare example in animal style, to the scientific world.

Anahtar Kelimeler

Ani Ruins, Iconography, Animal Style, Ground Dragon, Fish.

Kaynakça

• Abû’l Farac, Gregory. Abû’l Farac Tarihi C.I. çev. Ömer Rıza Doğrul, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1945.
• Akgül, Selma. “Malazgirt Buluntuları: Hayat Ağacı Gövdeli ve Ejder Başlı Alem”, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 87, 2024, 125-139. https://dergipark.org.tr/tr/download/ article-file/3256012
• And, Metin. Minyatürlerle Osmanlı – İslam Mitologyası. İstanbul: Akbank Yayınları, 1998. Arslan, Muhammet & Şen, Ahmet. “Ani’nin Dağ Keçisi Figürlü Sırsız Seramikleri”. Art-Sanat Dergisi, 19, 2023, 1-25. doi: 10.26650/artsanat.2023.19.1108373
• Arslan, Muhammet. “Ani Kazısında Bulunan Selçuklu Çarşı Mescidi”. Palmet Dergisi, 1, 2022, 1-13. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2586109
• Arslan, Muhammet. Anadolu’da İlk Selçuklu Mimarisi Ani. Konya: Palet Yayınları, 2021.
• Arslan, Muhammet. Ani Ören Yeri Kazısı 2019-2021 Yılı Çalışmaları. Konya: Palet Yayınları, 2022.
• Aytaç, İsmail. “Harput İç Kale Kazılarında 2015-2017 Sezonlarında Bulunan Bir Grup Kemik Esere İlişkin Ön Değerlendirme”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 76, 2018, 1-23. doi: 10.16992/ASOS.13937
• Belli, Oktay. Her Yönü ile Ani. İstanbul: Türkiye Turing ve Oto Kurumu, 2019.
• Bilici, Kenan. “Anadolu Taş Tezyinatında Hayvan Üslubu (Erken Devir Örnekleri Üzerine Bir Deneme)”, Sanat Tarihi Dergisi, 2/2, 1983, 19-27. https://dergipark.org.tr/tr/download/ article-file/152212
• Çoruhlu, Yaşar. “Bezeklik XIX. Tapınak’ta Bulunan Ejderha Figürlü Uygur Duvar Resmi”. Özsait Armağını Mehmet ve Nesrin Özsait Onuruna Sunulan Makaleler: 127-141. Antalya: Sunan-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2011.
• Çoruhlu, Yaşar. “Hun Sanatının Bir Şaheseri: Kargalı Diademi”. Türk Dünyasından Halil Açıkgöz’e Armağan, 163-176. Doğu Kitabevi, 2013.
• Çoruhlu, Yaşar. Bir Türk İkonu Böri, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2024.
• Çoruhlu, Yaşar. Kozmoljik, Mitolojik, Astrolojik, Dini ve Edebi Tasavvurlara Göre Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi. Konya: Kömen Yayınları, 2014.
• Çoruhlu, Yaşar. Kozmolojik, Mitolojik, Astrolojik Dini ve Edebi Tasavvurlara Göre Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi: Proto-Türk Devrinden, MS 14. Yüzyıla Kadar Efsanevi ve Yırtıcı Hayvanların Sembolizmi Üzerine Bir Deneme. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2019.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2000.
• Çoruhlu, Yaşar. “Türk Şamanizm’inde Biçim Değiştirme (Metamorphosis) Olayı ve Türk Sanatı ile Bağlantısı Üzerine Birkaç Söz”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1/4, 1987, 54-58. https://isamveri.org/pdfdrg/D00109/1987_1/1987_1_CORUHLUY.pdf Dawson, Raymon. The Chinese Experience. Orion: Phoenix Press, 2017.
• Duman, Harun, “Türk Mitolojisinde Ejderha”, Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 5/11, 2019, 482-493.
• Duran, Ayşe. “Örnekleriyle Ani’nin Bezemeli Nişleri”. Editör, Muhammet Arslan. Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan Ani kitabı. 31-49. Konya: Palet Yayınları, 2023.
• Duymaz, Dilan. Kanatlı At Betimlemelerinin Türk Resim Sanatındaki Masalsı İzdüşümleri, (Yayımlanmamış YL Tezi), Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2019.
• Esin, Emel. Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2006.
• Esin, Emel. “Türk Sanatında At”. Editör, Emine Gürsoy Naskali. Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık. 54-90. Resim Matbaacılık 1995.
• Esin, Emel. Orta Asya’dan Osmanlı’ya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Esin, Emel. Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001.
• Fraser, James George. Altın Dal Dinin ve Folklorun Kökleri I-II. çev. Mehmet H. Doğan, İstanbul: Payel Yayınevi, 2004.
• Geyik, Gül. “Ani Kazısı Cam Kadehleri (2020-2022)”. Editör, Muhammet Arslan.
• Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan Ani Kitabı. 287-295. Konya: Palet Yayınları, 2023.
• Geyik, Gül. “Ani Kazısı Cam Bilezikleri (2020-2022)”. 26. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Mersin Üniversitesi, 2022, 459-470.
• Geyik, Gül. “Ani Kazısı Cam Buluntuları”. Editör, Ahmet Çaycı ve Ahmet Yavuzyılmaz. 25. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları. 459-470.
• Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları, 2022.
• Geyik, Gül. “Ani Kazısı Cam Kandiller (2020-2023)” Cumhuriyet’in 100. Yılında Sanat Tarihi Çalışmaları. 127-142. Editör, Esra Halıcı-Burak Muhammet Gökler. Erzurum: Fenomen Yayınları, 2023.
• Ghiringhello, Cristina & Trapani, Marcella. “Bone and Ivory Carvings Dating between the Roman and Early Islamic Period Preserved in the Museo Egizio in Turin”. 99-131. An İnterdisciplinary Approach, Excavating the Extra-ordinary Challenges & Merits of Working with Small Finds, Heidelberg, Propylaeum, 2019.
• Gökler, Burak Muhammet. “Ani Bezirhaneleri”. Editör, Muhammet Arslan. Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan Ani Kitabı. 73-99. Konya: Palet Yayınları, 2023.
• Gürçay, Serdar. “Mitolojilerde Uçan At Motifi Üzerine Karşılaştırmalı Bir Çalışma”. Aydın Türklük Bilgisi Dergisi, 8, 2019. 37-54. https://dergipark.org.tr/tr/download/articlefile/ 705343
• Hetto, Ozan & Köroğlu, Gülgün. “Balatlar Kazısı 2010-2015 Yılı Kazı Sezonlarına Ait Bir Grup Kemik Buluntu”. Editör, Gülgün Köroğlu, Filiz İnanan ve Ozan Hetto. Sinop - Balatlar Kazısı ve Buluntular I. 285-298. Kitabevi Yayınları, 2023.
• İbnü’l Esir, İslam Tarihi, el-Kâmil fi’t Tarih, C.1-7. Tercüme Heyeti: Ahmet Ağırakça vd., Ocak Yayıncılık, 2016.
• Kar, Metin. “Dönüşüm Kavramının Böke Üzerinden Değerlendirilmesi”. İdil, 92, 2022, 457- 464. doi: 10.7816/idil-11-92-01
• Karaca, Ergün. “Antikçağ Kemik İşçiliği Üzerine Bir Değerlendirme”, Güneş Karadeniz’den Doğar, Sümer Atasoy’a Armağan. 233-244. Hel Yayıncılık, 2013.
• Karaca, Ergün. Allianoi Kemik Eserleri. (Yayımlanmamış YL Tezi), Trakya Üniversitesi, Edirne, 2009.
• Karacabey, Bekir. “Ortaçağ Konut Mimarisinde Ani Örneği”. Editör, Muhammet Arslan Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan Ani kitabı. 53-71. Konya: Palet Yayınları, 2023.
• Kırzıoğlu, Mehmet Fahrettin. “Selçuklular’ın Ani’yi Fethi ve Buradaki Selçuklu Eserleri”. Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 2, 1971, (1970’ten ayrıbasım), 111- 139. https:// isamveri.org/pdfsbv/D00113/1970/1970_KIRZIOOGLUMF.pdf
• Kırzıoğlu, Mehmet Fahrettin. Kars Tarihi. İstanbul: Işıl Matbaası 1953.
• Koçak, Kürşat. Eski Türklerde Devlet Gelenekleri ve Törenleri (Tarih Öncesi Devirlerden Türklerin İslam Dini Medeniyetine Girişine Kadar. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi, Ankara, 2011. Kökten, İ. Kılıç. “Orta, Doğu ve Kuzey Anadolu’da Yapılan Tarih Öncesi Araştırmaları”. Belleten, 8/32, 1944, 659-680. https://belleten.gov.tr/tam-metin-pdf/763/tur Ödekan, Ayla ve Akyürek, Engin. Kalanlar: 12. ve 13. Yüzyıllarda Türkiye’de Bizans = The Remnants: 12th and 13th Centuries Byzantine Objects in Turkey. Vehbi Koç Vakfı, 2007. Ögel, Bahaeddin. İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1984. Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2010.