16. YÜZYILDA NİKSAR’DA TIMARLI SİPAHİLER

Yıl 2023, Sayı: 49, 159 - 194, 17.07.2023

Leyla Aksu Kılıç

Öz

Osmanlı Devleti’nin askerî ve ekonomik gücünün temelini tımar sistemi, tımar sisteminin en önemli güç kaynağını ise tımarlı sipahiler oluşturmaktadır. Çünkü sistemin işleyiş mekanizmasında tımarın intikali ve tevcihatı sipahiler üzerinden gerçekleşmektedir. Bu sebeple Osmanlı devlet mekanizmasının askerî, idarî ve malî temelini oluşturan yapı taşlarından biri olan tımar sisteminin de en önemli dişlisi “tımarlı sipahiler”dir. Çalışmamızda “Osmanlı’da tımarlı sipahi olmak” hususu yöre temelli ele alınmakta ve tımarlı sipahilerin, tımara hak kazanma ve tımarını kaybetme süreci tahlil edilerek bir yörede ya da bölgedeki tımarlı sipahilerin profili ortaya çıkarılmaya çalışılmaktadır.
Bu çalışmada ise Osmanlı Devleti’nde 16. yüzyılda Sivas sancağına bağlı Niksar nahiyesindeki tımar ve zeamet sahipleri, tımar tevcih prosedürü üzerinden ele alınmıştır. Yüzyıl boyunca tutulmuş olan Tımar ve Zeamet Ruznamçe Defterleri (Osmanlı Arşivi Defterhâne-i Âmire kataloğunda yer alan) kaynak alınarak 16. yüzyılda Niksar’daki tımarın intikali ve tevcihi hususu tımar almaya hak kazanan ve tımarını kaybeden sipahiler, memur oldukları seferler ile gösterdikleri yararlılık ve yoldaşlıklar çerçevesinde ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Tımarlı Sipahi, Niksar, Tımar ve Zeamet Ruznamçe Defteri, Timarli Sipahi

THE TIMARLI SİPAHİ IN NIKSAR IN THE SIXTEENTHCENTURY

Öz

The foundation of strength of the Ottaman military and economy was timar system and the timarli sipahis (timariots) were the power source in the operation of this system, because transfer and granting of the timar were organized through sipahis. Thus timarli sipahis were the key of the timar system which was one of the building blocks of militaristic, administrative and economic structure of Ottoman state mechanism. In this study, the question of “being a timariot in the Ottoman State” is approached by region-based data and a profile of timariots in a region will be presented by analyzing the process of granting, distribution and cancellation of timars.
In this study, timar and zeamet holders are examined through the procedure of timar administration in Niksar district of Sivas sancak in the sixteenth century-Ottoman State. The timar system in Niksar -the process of qualifying to be a timar holder, the bureaucratic procedures and economy of the timar, responsibilities of the timar holder, reasons and outcomes of losing the timar- will be presented based on the information gathered from Timar and Zeamet Ruznamçe Registers, which are found in the reserve of Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Katalogu Defterhane-i Amire (General Directorate of Prime Ministry State Archives Catalogue of Ottoman Archive Defterhane-i Amire) and were kept through a century.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Timar System, Timariot, Timarli Sipahi, Timar and Zeamet Ruznamçe Registers

Kaynakça

• A r ş iv Kaynakları
• BOA (Osmanlı Arşivi)
• DFE_RZ_D. (Tımar ve Ruznamçe Defterleri) 2, 6, 2106, 7, 10, 14, 15, 33, 34, 36, 2127, 83, 85, 95, 110, 115, 128, 132, 2143, 153, 2149, 164, 172, 2250, 202, 222, 227, 239, 237.
• Araştırma ve İnceleme Eserleri
• ACUN, Fatma, Karahisar-ı Şarkî ve Koyluhisar Kazaları Örneğinde Osmanlı Taşra İdaresi (1485-1569), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006.
• AÇIKEL, Ali- MERCAN, Mehmed, “Niksar Kazasının İdari Durumu ve Nüfus Yapısının Dini ve Etnik Açıdan Analizi (1880-1916)”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 19/21, Ankara 2002, 235-257.
• AÇIKEL, Ali, “Niksar Kazası Sinan Bey Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, 48, Ankara 2017, 17-34.
• AFYONCU, Erhan, Osmanlı Devlet Teşkilâtında Defterhâne-i Âmire (XV-17I. Yüzyıllar), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Doktora Tezi), İstanbul 1997.
• AKSU KILIÇ, Leyla, “17. Yüzyılda Koyulhisar-Suşehri ve Sisorta Nahiyeleri Üçgeninde Tımar Tevcihatı ve Tımarlı Sipahiler”, Her Yönüyle Sivas Kongresi’nin 100. Yılında Sivas Uluslararası Sempozyumu 2, (Ed.: Hakan Yekbaş, Ahmet Yüksel), Cumhuriyet Üniversitesi Rektörlük Matbaası, Sivas 2019, 7-33.
• AKSU KILIÇ, Leyla, “Canik Sancağı Satılmış Nahiyesi Tımarlı Sipahileri ve Tımar Tevcih Prosedürü (1550-1600)”, Fatsa ve Yöresi Tarihi I, (Ed.: S. Gülten-M. Özkan-M. Karakulak-K. Yavuz-C. Erbil), Fenomen Yayınları, Erzurum 2022, 127-156.
• AKSU KILIÇ, Leyla, “XVI. Yüzyıl Sonlarına Doğru Osmanlı Devleti’nde Tımarlı Sipahiler: Ordu ve Yöresinden Tımarlı Sipahi Profilleri (Fenari ve Diğerleri” CİEPO-22 Uluslararası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Çalışmaları Komitesi II, (Ed.: Kenan İnan, Miraç Tosun, Deniz Çok), Trabzon Büyükşehir Belediyesi, Trabzon 2018, 15-40.
• AKSU KILIÇ, Leyla, Tarihi Süreç İçinde Tımar Sistemi: Ordu Yöresi (1455-1839),(Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2012.
• AKTAŞ, Esat, “19. Yüzyılın Sonunda Tokat Sancağı”, Mavi Atlas, 9/1, Gümüşhane 2021, 98-110.
• ALANDAĞLI, Murat, “XVI. Yüzyıl Turhal, Zile ve Niksar Havalisinde “Sefer Eşmeyenler”, Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014) Bildiriler I, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Tokat 2015, 147-158.
• AZİZ B. ERDEŞİR-İ ESTERÂBÂDÎ, Bezm u Rezm, (Çev.: Mürsel Öztürk), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.
• BARKAN, Ömer Lütfi, “H. 933.934 (M. 1527-1528) Tarihli Mali Yılına Ait Bir Bütçe Örneği”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası (İFM), 15/1-4, İstanbul 1955, 251-329.
• BARKAN, Ömer Lütfi, “Timar”, İslam Ansiklopedisi (MEB), İstanbul 1979, 12/I, 286-333.
• BAY, Abdullah, “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Niksar Kazasında Mâlikâne-Divânî Sistemi Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları, 13/25, Ankara 2016, 23-40.
• BEŞİRLİ, Mehmed, “Tokat Voyvodalığı (1774-1842)”, Belleten, 69/254, Ankara 2005, 161-216.
• BİLGE, Sadık Müfit, Osmanlı Çağı’nda Kafkasya 1454-1829 (Tarih, Toplum, Ekonomi), Kitabevi, İstanbul 2015.
• BİLGİN, Feridun, “Kıbrıs’ın Fethi İçin Yapılan Hazırlıklar (Arşiv Belgelerine Göre)”, Mukaddime, 6/1, Mardin 2015, 79-100.
• BOSTAN, İdris, “Fetvanın Osmanlı Yönetimi ve Toplum Üzerindeki Etkisi: Ebussuûd Efendi’nin Kıbrıs ve İnebahtı Fetvaları”, Tarih Dergisi-Turkish Journal of History, 76/1, İstanbul 2022, 35-62
• BOSTAN, İdris, “İnebahtı Deniz Savaşı”, DİA, İstanbul 2000, 22, 287-289.
• BOSTAN, M. Hanefi, “XV. Asrın Ortalarında Niksar Şehrinin Sosyal ve İktisadî Yapısı”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 1, İstanbul 1999, 182-203.
• BOSTAN, M. Hanefi, “XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Yönetiminde Niksar Şehri (1455-1574)”, XII. Türk Tarih Kongresi (4-8 Ekim 1999) Kongreye Sunulan Bildiriler, III/III. Kısım, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2002, 1485-1512.
• BOSTAN, M. Hanefi, “Niksar”, DİA, İstanbul 2007, 33, 119-122.
• BRAUDEL, Fernand, II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası II, (Çev.: Mehmed Ali Kılıçbay), Doğubatı, Ankara 2017.
• BULDUK, Üçler, “Çorum Sancağının Osmanlı İdarî Teşkilatındaki Yeri – I”, OTAM/Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 3, Ankara 1992, 129-167.
• ÇİÇEK, Kemal, “Kıbrıs (Osmanlı Dönemi)”, DİA, Ankara 2022, 25, 373-379.
• DARKOT, Besim, “Niksar”, İslam Ansiklopedisi (MEB), Ankara 1964, 9, 273-275. DEMİREL, Ömer, Osmanlı Dönemi Sivas Şehri ve Esnaf Teşkilatı, Sivas Belediyesi Kültür Yayınları, Sivas 1998.
• ERDOĞAN ÖZÜNLÜ, Emine, “Osmanlı Ordusunda Bir Motivasyon ve Terfi Kaynağı: “Terakki” Tevcihi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (The Journal of İnternational Social Research), 3/11, 2010, 238-44.
• ERMİŞ, Ü. Melda, “Neokaısareıa/Niksar’daroma ve Bizans Dönemine Ait Arkeolojik Veriler”, Höyük, 7, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014, 43-67.
• ERTAŞ, Mehmed Yaşar, “Osmanlı Savaş Organizasyonunda Zorlu Bir Süreç: Ordunun Toparlanması”, Türklük Araştırmaları Dergisi, 19, İstanbul 2008, 211-233.
• EVLİYA ÇELEBİ, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, (Hazırlayanlar: Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman), 2. Cilt, 1. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2008.
• GÖKBİLGİN, Tayyib, “15 ve 16. Asırlarda Eyâlet-i Rûm”, Vakıflar Dergisi, VI, Ankara 1965, 51-61.
• GÖYÜNÇ, Nejat, “Timar Ruznamçe Defterleri’nin Biyografik Kaynak Olarak Önemi”, Belleten, LX/227, Ankara 1996, 127-138.
• GÜNTAN, İsmail, Osmanlı Neferi ve Savaş (1593-1699), Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Denizli 2015.
• GÜRBÜZ, Adnan, “XV-XVI. Yüzyıllarda Sivas Şehrinde İdari ve Ekonomik Yapı”, Vakıflar Dergisi, XXVI, Ankara 1997, 83-96.
• IMBER, Colin, Osmanlı İmparatorluğu 1300-1650, (Çev.: Şiar Yalçın), İstanbul Bilgi Üniversitesi, İstanbul 2006.
• İNALCIK, Halil (nşr.), Hicrî 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1954.
• İSLAMOĞLU, Huri Cihan, “State and Peasants in the Ottoman Empire”, The Ottoman Empire and the Word Economy, (Ed.: Huri Cihan İslamoğlu İnan), Cambridge University Press, Cambridge 1987, 101-159.
• KESİK, Muharrem, “Dânişmendli Beyliği-Bizans (Doğu Roma) İmparatorluğu İlişkileri (1071-1178)”, Osmanlı Araştırmaları Prof. Dr. Muammer Kemal Özergin Hatıra Sayısı-II, XXXIV, İstanbul 2009.
• KIRZIOĞLU, Fahrettin, Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1998.
• KUNT, Metin, Sancaktan Eyâlete 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul 1978.
• KÜTÜKOĞLU, Bekir, Osmanlı-İran Siyasî Münasebetleri (1578-1612), Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1993.
• MÜNECCİMBAŞI AHMED B. LÜTFULLAH, Câmiu’d-Düvel, Selçuklular Tarihi II, Anadolu Selçukluları ve Beylikler, (Yayınlayan: Ali Öngül), Akademi Kitabevi, İzmir 2001.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, "Kadı Burhâneddin Devleti", DİA, İstanbul 2001, 24, 76-77.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Dânişmendliler”, DİA, İstanbul 1993, 8, 469-474.
• ÖZVAR, Erol, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Taşra Maliyesinde Değişim: Rum Hazine Defterdarlığından Tokat Voyvodalığına Geçiş, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 1998.
• REŞÎDÜDDÎN FAZLULLÂH, Câmi‘ü’t-Tevârih (Zikr-i Târih-i Âl-i Selçûk), (Tercüme ve notlar: Erkan Göksu, H. Hüseyin Güneş), Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2014.
• SÜRYANİ PATRİK MİHAİL, Süryani Patrik Mihail Vekayinâmesi, (1042- 1195), (Tercüme: Hrandt D. Andreasyan), Ankara 1944.
• ŞAHİN ALLAHVERDİ, Reyhan, Özdemiroğlu Osman Paşa ve Dönemi (1527-1585), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2012.
• ŞİMŞİRGİL, Ahmet, “Osmanlı Taşra Teşkîlâtında Rûm Beylerbeyliği”, Türklük Araştırmaları Dergisi, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, 5, İstanbul 1989, 289-299.
• TURAN, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1993.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı- ERGÜER, Rıdvan Nafiz, Sivas Şehri, (Yayına Hazırlayan: Recep Toparlı), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2020.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi I, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1982.
• YAVUZCAN, Gaye- SAVAŞ, Pınar, “Türkiye Selçuklularından Osmanlılara-Alternatif İdeolojilerin Mücadelesinde Sivas”, Her Yönüyle Sivas Kongresi’nin 100. Yılında Sivas Uluslararası Sempozyumu, (Ed. Hakan Yekbaş-Ahmet Yüksel), Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Rektörlük Matbaası, Sivas, 2019, 1, 149-191.
• YILDIZ, Kenan, Tâlikîzâde Mehmed Subhî’nin Gürcistan Seferi Tarihçesi (Tahlil ve Metin), Fatih Sultan Mehmed Vakıf Üniversitesi (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul 2021.
• YİNANÇ, Mükrimin Halil, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri I. Anadolu'nun Fethi, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1944.
• YÜCEL, Yaşar, “Osmanlı İmparatorluğunda Desantralizasyona (Adem-i merkeziyet) Dair Genel Gözlemler”, Belleten, 38/152, Ankara 1974, 657-708.
• YÜCEL, Yaşar, Kadı Burhaneddin Ahmed ve Devleti (1344-1398)- Mutahharten ve Erzincan Emirliği, Sevinç Matbaası, Ankara 1983.