Selçuklular’da Kullanılan Tevkî‘ Çeşitleri ve Mahiyeti Hakkında

Yıl 2024, Sayı: 51, 37 - 58, 16.07.2024

Sadi S. Kucur

Öz

Ortaçağ İslâm devletlerinde tevkî‘ diplomatik terim olarak farklı anlamlarda kullanılmıştır. Selçuklularda da bu ıstılahın bazen menşûr / ferman / misâl ile eşanlamlı kullanıldığı, bazen tuğra ile karıştırıldığı görülmektedir. Bazen de bu tür belgelerde tuğradan başka bulunan ve ilgili yayınlarda genellikle “dua cümlesi” olarak tavsif edilen muhtelif ibareler tevkî‘ olarak adlandırılmaktadır. Osmanlı bürokrasisinde de devam ettiğini gördüğümüz bu geleneğe göre, bu ibareler tuğranın üzerine, belgenin tepesine yazılmaktadır. En sade şekliyle Hû / Hüve (Allah yerine) zamirinden ibaret olan bu ibare bazen Besmele, bazen Allah’ın bazı isimlerinin zikredildiği isim cümleciklerinden ibaret olabilmektedir. Ama daha ziyade belgeyi hazırlatan sultana mahsus olmak üzere, fakat yine özellikle Allah’ın bazı sıfatlarına vurgu yapan isim veya fiil cümlelerini ihtiva etmektedir.
Türkiye Selçuklularında yukarıda zikredilen belge türlerinden başka sikkelerde de tevkî‘lere yer verilmeye başlanmıştır. Bağdat’taki son Abbasi halifesi katledildikten bir süre sonra, onların lâkablarından boşalan alanlara sultanların tevkî‘leri yazılmıştır.
Konu ile ilgili yayınlarda tevkî‘lerin “dua cümlesi” olduğu söylenmekle yetinildiği ve bunların mahiyetinin tahlil edilmediği görülmektedir. Tebliğde bu ibarelerin duadan mı ibaret olduğu veya böyle tavsif etmenin yeterli olup olmadığı, daha da önemlisi sultanlar ve bu belgelerin muhatapları için bunların ne ifade etmiş olabileceği, hangi düşünceyle yazılmış olabileceği sorgulanmıştır.
Resmî belgelerdeki bu ibarelere genel diplomatik ilminde davet (invocatio), Osmanlı diplomatikasında ise tahmîd ve temcîd adı verilmektedir. Bu vesile ile bu adlandırmaların isabetlilik nisbeti de değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

tevki', selçuklular, menşur, ferman, tuğra

Kaynakça

• AKSARAYÎ, Kerîmüddin Mahmud-i, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, Ankara: TTK 2000.
• ALPTEKİN, Coşkun, “Selçuklu Paraları”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 3 (Ankara 1971), s. 435-591, lev. I-XI.
• ANONİM, Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas, neşr. Melikü’ş-Şuarâ Bahar, Tahran 1318ş.
• ________, Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas, Staatsbibliothek zu Berlin, Preußischer Kulturbesitz, Orientabteilung, MS pers., Hs. Or. 2371.
• ________, Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas, Bibliothèque Nationale de France, MS pers., Ancien fonds 62.
• ________, Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas, Chester Beatty Library (Dublin, İrlanda), MS pers. 322.
• ________, Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas, Universitätsbibliothek Heidelberg (Almanya), Cod. Heid. Orient. 118.
• BABINGER, F. [- C. E. Bosworth], “Tawkî‘”, EI, 2nd edition, X, s. 392-393.
• AL-BONDÂRÎ, Histoire des Seldjoucides de l’Iraq (Kitâbu Zubdeti’n-Nusrati ve Nuhbeti’l-‘Usra), neşr. M. Th. Houtsma, Leide: E. J. Brill 1889.
• AL-BONDÂRÎ, İrak ve Horasan Selçukluları Tarihi, terc. Kıvameddin Burslan, Ankara: TTK 1943..
• DERMAN, M. Uğur, “Tuğra”, DİA, XLI, 2012, s. 336-339.
• DURAN, Remzi, Selçuklu Devri Konya Yapı Kitâbeleri (İnşa ve Tamir), Ankara: TTK 2001.
• GÖYÜNÇ, Nejat, “Tevkî”, İA, XII/1, s. 217-219.
• HOCANİYAZOV, Tirkeş, Katalog Monet Gosudarstva Velikikh Sel’dzhukov, Aşhabad 1979.
• AL-HUSAİNÎ, Sadr’uddîn Abu’l Hasan ‘Ali ibn Nâsıribn ‘Ali, Akhbâr ’ud-Dawlat ’is-Saljûqıyya, neşr. Muhammad Iqbal, Lahore: The University of the Panjab 1933.
• EL-HÜSEYNÎ, Sadruddîn Ebu’l-Hasan ‘Ali ibn Nâsır ibn ‘Ali, Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, terc. Necati Lügal, Ankara: TTK 1999.
• EL-ISFAHÂNÎ, Muhammed b. Muhammed el-‘Imâd el-Kâtib, Nusratu’l-Fetra ve ‘Usratu’l-Fitra, neşr. Usâme Mustafa Ukle, II, London: Müessesetu’l-Furkān li’t-Turâsi’l-İslâmiyye 2019.
• İBN AL-‘ADÎM, Kamâl al-Dîn, Buğyat at-Talab fî Târîh Halab – Selçuklularla İlgili Haltercümeleri, yay. Ali Sevim, Ankara: TTK 1976.
• İBN BÎBÎ, el-Evâmirü’l-‘Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-‘Alâiyye, I, Tıpkıbasım, haz. Adnan Sadık Erzi, Ankara: TTK 1956.
• İBN BİBİ, el-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâiyye, II, Tercüme, çev. Mürsel Öztürk, Ankara: TTK, s. 2014.
• İBNÜ’L-‘ADÎM, Biyografilerle Selçuklular Tarihi, Bugyetü’t-Taleb fî Tarihi Haleb (Seçmeler), çeviri notlar ve açıklamalar Ali Sevim, Ankara: TTK 1989.
• İBNÜ’L-CEVZÎ, el-Muntazam fi Tarihi’l-Ümem’de Selçuklular, çev. Ali Sevim, Ankara 2014.
• İBNÜ’L-ESÎR, el-Kâmil’de Selçuklular, çev. notlar ve açıklamalar Abdülkerim Özaydın, İstanbul: Bilge Kültür Sanat 2022.
• KERÎMÜDDİN MAHMUD, Aksaraylı Mehmed oğlu, Müsâmeret ül-Ahbâr Moğollar Zamanında Türkiye Selçukluları Tarihi, neşr. Osman Turan, Ankara: TTK 1999.
• KİRMÂNÎ, Nâsıru’d-dîn Münşî, Nesâimü’l-Eshâr, nşr. Celâleddin Urmevî, Tahran 1959.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, İstanbul: Ötüken 1981.
• KÖYMEN, Mehmet Altay, “Selçuklu Devri Türk Tarihi Araştırmaları II: Selçuklu Devri Devlet Teşkilatına Dair Yazılmış Bir Eser Münasebetiyle”, Tarih Araştırmaları Dergisi, II/2-3, (1964), s. 303-380.
• KUCUR, Sadi S., “Türkiye Selçukluları Sikkelerinde Unvan, Lâkab ve Künyeler”, Birinci Uluslararası Anadolu Para Tarihi ve Numismatik Kongresi 25-28 Şubat 2013, Antalya - Bildiriler, İstanbul: Suna – İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, 2014, s. 361-368.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), İstanbul: Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı 1998.
• MERÇİL, Erdoğan, Selçuklular’da Hükümdarlık Alâmetleri, Ankara 2007.
• _________, “Tevkî‘”, DİA, XLI, s. 35-36.
• EL-MEYHENÎ, Muhammed b. Abdi’l-Hâlık, Destûr-i Debîrî, yay. A. S. Erzi, Ankara 1962.
• NÎŞÂBÛRÎ, Zahîru’d-dîn, Selçuknâme, terc. Ayşe Gül Fidan, İstanbul: Kopernik 2018.
• ÖZKUZUGÜDENLİ, Bülent, Hasan-ı Yezdî'nin Câmi'u't-Tevârîh-i Hasenî İsimli Eserinin Selçuklular Kısmı (Giriş - Farsça metin - Türkçe tercüme), Doktora Tezi, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2014.
• AR-RÂWANDI, Muhammed ibn Ali ibn Süleyman, The Râhat-us-Sudûr wa Âyat-us-Surûr, neşr. Muhammad Iqbal, London: Luzac & co. 1921.
• ER-RÂVENDİ̂, Muhammed b. Ali b. Süleyman, Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr, I-II, terc. Ahmed Ateş, Ankara: TTK 1999.
• REDFORD, Scott, İktidar İmgeleri Sinop İçkalesindeki 1215 Tarihli Selçuklu Yazıtları, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları 2014.
• SIBT İBNU’L-CEVZÎ, Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, seçme, terc. ve değ. Ali Sevim, Ankara 2011.
• TURAN, Osman, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar Metin, Tercüme ve Araştırmalar, Ankara: TTK 2014.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, Ankara 1988.
• WEBER, Siegfried – RIEDEL, Dagmar, “Mojmal al-Tawârık wa’l-Qesas”, Encyclopaedia Iranica: http://www.iranicaonline.org/articles/mojmal-al-tawarik (25.12.2023)
• YARDIM, Ali, İstanbul’un 550. Fetih Yılı İçin Alanya Kitâbeleri (Tespit, Tescil, Tasnif ve Değerlendirme), İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti 2002.
• EL-YEZDÎ, Muhammed el-Hüseynî, Selçukluların Hikâyesi – el-Urâza fi’l-Hikâyeti’s-Selcûkiyye, İstanbul: Selenge 2020.
• YILMAZ, Leyla - Kemal Tuzcu, Antalya: Antalya’da Türk Dönemi Kitabeleri, Haarlem, Hollanda: SOTA 2010.
• YUVALI, Abdülkadir, “Hülâgû”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XVIII, 1998, s. 473-475.
• https://www.zeno.ru/showgallery.php?cat=1107 (25.12.2023).
• https://www.zeno.ru/showgallery.php?cat=8355 (25.12.2023).
• https://www.zeno.ru/showgallery.php?cat=11016 (25.12.2023).
• https://www.zeno.ru/showgallery.php?cat=13985 (25.12.2023).
• https://www.zeno.ru/showphoto.php?photo=113500, 25.12.2023