Rus Geçici Hükümeti’nin Türkistan Bölgesi’ndeki İdari Düzenlemeleri ve Sonuçları (1917)

Yıl 2024, Sayı: 51, 83 - 112, 16.07.2024

Ülkü Çalışkan

Öz

Rusya İmparatorluğu’nda 27 Şubat İhtilali sonrasında devletin yönetimini Geçici Hükümet üstlendi ve ülkeyi Bolşevik İhtilali’ne kadar yönetti. Hükümetin çözmesi gereken en önemli problemlerden birisi, normal hayat akışının desteklenmesi amacıyla imkân dahilinde idari mekanizmanın işlevini devam ettirmekti. Böylece yerel kurumların kendi kontrolü altında kalmasını da sağlayacaktı. Bu konuda ilk olarak 4 Mart 1917 tarihinde aldığı kararla yerel yönetimlerin olduğu bölgelere geçici komiserler görevlendirmeye başladı. Yerel yönetimlerin olmadığı yerlerde oradaki toplumsal organizasyonlarla ve görevli kişilerle anlaşarak komiser ataması yapılacaktı. Temel yasa bu olmasına rağmen, Geçici Hükümet’in Türkistan Bölgesi’nde idari yönetim için farklı bir takım kararlar aldığı görüldü. Aslında Türkistan Bölgesi’nin imparatorluk döneminde bir çeşit sömürü düzeni haline gelen genel valilik kurumuyla yönetilmesi, demokratik bir hükümet olarak nitelenen Geçici Hükümet’i sınayacak önemli bir bölgeydi. Yeni hükümetin eski rejimin hatalarını tekrarlamaması gerekiyordu. Dolayısıyla bu makalede, Geçici Hükümet’in Türkistan Bölgesi’ndeki idari düzenlemeleri, yerel ölçekte uygulama ve yansımaları incelenmiş, dönemsel değerlendirmelere katkı sunmak hedeflenmiştir. Türkistan Bölgesi, Türkistan Genel Valiliği toprakları için kullanılan resmî bir tanımlamadır. Çalışmayla ilgili kaynaklar incelendiğinde Geçici Hükümet’in idari kararlarının bölgedeki özel şartlara bağlı olarak üç aşamaya evrildiği ve hükümet temsilcilerinin otoritelerini Bölge Sovyeti ve Taşkent Sovyeti’ne kabul ettirmekte zorlandıkları tespit edilmiştir. Her üç aşamada bölge Müslüman halkının karar mercisindeki yönetim kadrolarından dışlandığı anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Rusya, Şubat Devrimi, Türkistan, Rus Geçici Hükümeti, Kuropatkin, Komiser

Kaynakça

• AGZAMHODJAYEV, Saidakbar, İstoriya Turkestanskoy Avtonomii (Turkiston Muhtoriyati), İzd.-Poligr. Obyedineniye, Taşkent 2006.
• AGZAMHODJAYEV, Saidakbar, “The Formation and Socio-Political Activity of the Society “Shuroi Ulamo”, Oriento Moderno, Anno 87, No. 1, January 2007, 1-12.
• ANİSİMOVA, İnna Vladimirovna, “Politika Vremennogo Pravitelstva v Reşenii Natsionalnogo Voprosa: Podhodı i Metodı Realizatsii Regionalnıh Variantov”, İzvestiya Altayskogo Gosudarstvennogo Universiteta, No. 2 (90), Barnaul 2016, 15-20.
• BAUMAN, V., Borba za Vlast Sovetov v Taşkente (Vospominaniya), İzdaniye Podotdela Peçati Ts. K. K. P. T., Taşkent 1922.
• “Besporyadki v Turkestane”, Russkiye Vedomosti, No. 213, 19 Sentyabriya (2 Oktyabriya) 1917 g., 5.
• BOJKO, F., Oktyabrskaya Revolyutsiya v Sredney Azii, Gosizdat UzSSR, Taşkent 1932.
• BOÇKAREVA, İrina Borisovna, “Vopros o Vlasti v Turkestane Nakanune i Posle Oktyabrskoy Revolyutsii”, Sotsialnıye Kulturnıye İssledovaniya i Bezopasnost, T. 2, No. 3, Barnaul 2019, 193-202.
• BUTTİNO, Marko, Revolyutsiya Naoborot Sredniyaya Aziya mejdu Padeniyem Tsarskoy İmperii i Obrazovaniyem, perevod s İtalyanskogo Nikolaya Ohotina, Zvenya, Moskva 2007.
• ÇALIŞKAN, Ülkü, "Türkistan General Gubernatörlüğü'nde İdari Reform Tasarıları (1871-1917)", Bozkırın Oğlu Ahmet Taşağıl'a Armağan, ed. Tuğba Eray Biber, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2019, 545-576.
• ÇAPRAZ, Hayri, “Çarlık Rusyası’nın Türkistan’da Hakimiyet Kurması”, SDU Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 24, Ocak 2011, 51-78.
• ÇUDAKOV, Oleg Valeryeviç, “Stanovleniye İnstituta Komissarov Vremennogo Pravitelstva v Sibiri”, Omskiy Nauçnıy Vestnik, No. 1 (155), Omsk 2013, 15-18.
• DEVLET, Nadir, Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• DEVLETŞİN, Tamurbek, Sovyet Tataristanı, çev. Mehmet Emirhan, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1981.
• DOĞAN, Şahin, “Rus Kanunnameleri Işığında Türkistan Eyaleti (Oblastı) Geçici Nizamnamesi ve Türkistan Genel Valiliği’nin Teşekkülü”, Türk Dünyası Araştırmaları, C. 117/S. 231, Kasım Aralık 2017, 43-58.
• ERŞAHİN, Seyfettin, “Türkistan’ın “Verilen Bağımsızlık”tan “Alınan Bağımsızlığa” Yürüyüşü Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XLIV/S. 1, 2003, 313-343.
• FAYZRAHMANOV, Ayrat Şamilyeviç, “Voprosı Federativnogo Ustroistva Rossii v Reşeniyah Natsionalnıh Syezdov v 1917 g.”, Vestnik TGU, T. 87, No. 7, Tambov 2010, 255-259.
• “Gubernskiye Komissarı”, Vestnik Vremennago Pravitelstva, No. 33 (79), 16-go (29-go) Aprelya 1917 g., 3.
• GÜNGÖR, Ebubekir, “Türkistan Askerî Valiliğinin Kurulması ve Sınırlarının Belirlenmesi (Yedi Adet Harita ile Birlikte)”, Bilig, S. 106, Temmuz 2023, 77-107.
• GÜNGÖR, Ebubekir, “Rus Salnamelerine Göre Türkistan Askerî Valiliği’nde Nüfus Hareketleri (1867-1917)”, Belleten, C. 88/S. 311, Nisan 2024, s. 297-339.
• HAYİT, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2004.
• ILGAR, İhsan, Rusya’da Birinci Müslüman Kongresi Tutanakları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.
• İSHAKOV, Salavat, “Mustafa Çokayev o Revolyutsii 1917 goda v Tsentralnoy Azii”, Acta Slavica Iaponica, Issue: 18, Hokkaido 2001, 204-223.
• “iz Dnevnika A. N. Kuropatkina”, Krasnıy Arhiv, pod red. V. V. Adoratskogo, V. V. Maksakova, M. N. Pokrovskogo, V. P. Polonskogo, B. M. Friçe, T. 1, Gosudartsvennoye İzdatelstvo, Moskva 1927, 56-77.
• Jurnalı Zasedaniy Vremennogo Pravitelstva Mart-Aprel 1917 goda, otv. red. toma B. F. Dodonov, sost. E. D. Grinko, O. V. Lavinskaya, T. 1, ROSSPEN, Moskva 2001.
• Jurnalı Zasedaniy Vremennogo Pravitelstva May-İyun 1917 goda, otv. red. toma B. F. Dodonov, sost. E. D. Grinko, O. V. Lavinskaya, T. 2, ROSSPEN, Moskva 2002.
• Jurnalı Zasedaniy Vremennogo Pravitelstva İyul-Avgust 1917 goda, otv. red. toma B. F. Dodonov, sost. E. D. Grinko, T. 3, ROSSPEN, Moskva 2004.
• Jurnalı Zasedaniy Vremennogo Pravitelstva Sentyabr-Oktyabr 1917 goda, otv. red. toma B. F. Dodonov, sost. E. D. Grinko, T. 4, ROSSPEN, Moskva 2004.
• “k Delu o Generale Kuropatkine”, Vestnik Vremennago Pravitelstva, No. 69 (115), 2-go (15-go) İyunya 1917 g., 2.
• “k Smeşeniyu Gen. Kuropatkina”, Russkiye Vedomosti, No. 74, 5 Aprelya 1917 g., 6.
• KARA, Abdulvahap, Türkistan Ateşi Mustafa Çokay’ın Hayatı ve Mücadelesi, Da Yayıncılık, İstanbul 2002.
• KERİMOV, Hatice, Türkistan Genel Valiliği’nde İdari Sistemin Oluşumu ve Gelişim Süreci (1865-1897), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2019.
• KHALİD, Adeeb, “Tashkent 1917: Muslim Politics in Revolutionary Turkestan”, Slavic Review, Vol. 55, No. 2, Summer 1996, 270-296.
• NİALLO, Aziz, Oçerki İstorii Revolyutsii i Grajdanskoy Voinı v Kirgizii i Sredney Azii (Materialı po İstorii Kirgiz i Kirgizstana), İzd-vo Komiteta Nauk pri Soveta Narodnıh Komissarov Kirgizskoy SSR, Frunze 1941.
• “o Generalnom Komissar Vremennago Pravitelstva po Upravleniyu Turkestanskim Krayem i o Turkestanskom Komitet Vremennago Pravitelstva”, Vestnik Vremennago Pravitelstva, No. 161 (207), 24-go (7-go Oktyabriya) Sentyabriya 1917 g., 1.
• “ob Obyavlenii Goroda Taşkenta i Taşkentskago Uyezda na Voennom Polojeniye”, Vestnik Vremennago Pravitelstva, No. 165 (211), 30-go (13-go Oktyabriya) Sentyabriya 1917 g., 2.
• “Organizatsiya Krayevoy Vlasti v Turkestane”, Russkiye Vedomosti, No. 171, 28 İyulya (10 Avgusta) 1917g., 5.
• “Petrograd Vremennoye Pravitelstvo”, Vestnik Vremennago Pravitelstva, No. 147 (193), 6-go (19-go) Sentyabriya 1917 g., 2.
• “Petrograd Vremennoye Pravitelstvo”, Vestnik Vremennago Pravitelstva, No. 156 (202), 19-go (2-go Oktyabriya) Sentyabriya 1917 g., 4.
• Podgotovka i Provedeniye Velikoy Oktyabrskoy Sotsialistiçeskoy Revolyutsii v Uzbekistane: Sbornik Dokumentov, otv. red. İ. K. Dodonov, Tip. Upr. Delami Soveta Ministrov UzSSR, Taşkent 1947.
• “Postanovleniye Vremennago Pravitelstva”, Vestnik Vremennago Pravitelstva, No. 26 (72), 8-go (21-go) Aprelya 1917 g., 1.
• “Prikaz Voiskam Turkestanskago Voennago Okruga gor. Taşkent 11 Marta 1917 goda”, Turkestanskiy Kuryer, No. 56, 12-go Marta 1917 g., 3.
• Revolyutsiya i Natsionalnıy Vopros Dokumentı i Materialı po İstorii Natsionalnogo Voprosa v Rossii i SSSR v XX Veke 1917 Fevral-Oktyabr, pod redaktsiyey S. M. Dimanşteyna, sost. İ. Levin, E. Drabkina, T. 3, İzdatelstvo Kommunistiçeskoy Akademii, Moskva 1930.
• REZTSOV, L., Oktyabr v Turkestane, İzd. Akts. Ob-va Sredazkniga, Taşkent 1927.
• SAFAROV, Georgiy İvanoviç, Kolonialnaya Revolyutsiya: Opıt Turkestana, Gosudarstvennoye İzdatelstva, Moskva 1921.
• SAGALAKOV, Eduard Alekseyeviç, “Razvitiye İnstituta Komissarov Vremennogo Pravitelstva Osenyu 1917 goda”, Vestnik Hakasskogo Gosudarstvennogo Universiteta im. N. F. Katanova, No. 14, Dekabr 2015, 47-49.
• SOLOVYEV, Aleksandr Grigoryeviç, Revolyutsionnoye Dvijeniye v Turkmenii v 1908-1917 gg: Sbornik Dokumentov, pod red. A. G. Solovyeva i dr., sost. A. G. Solovyev, İzd-vo Turkmen, Filiala AV SSR, Aşkabad 1946.
• “Taşkent”, Russkiye Vedomosti, No. 51, 5 Marta 1917 g., 5.
• TOGAN, A. Zeki Velidi, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, C. 1, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.
• TOGAN, Zeki Velidi, Hatıralar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2012.
• Turkestan v Naçale XX Veka: k İstorii İstokov Natsionalnoy Nezavisimosti, kollektiv avt. R. M. Abdullayev, S. S. Agzamhodjayev, İzdatelsko-Poligrafiçeskogo Kontserna Şark, Taşkent 2000.
• “Ukazı Vremennago Pravitelstva, dannıye Pravitelstvuyuşemu Senatu”, Vestnik Vremennago Pravitelstva, No. 90 (136), 27-go (8-go İyulya) İyunya 1917 g., 2.
• “v Taşkenta”, Vestnik Vremennago Pravitelstva, No. 14 (60), 21-go (3 Aprelya) Marta 1917 g., 4.
• “v Trevojnıye Dni”, Turkestanskiye Vedomosti, No. 171 (233), 27 Oktyabriya (9 Noyabriya) 1917 goda, 1.
• “v Turkestane”, Vperyod, 27 Maya 1917 g., No. 66, s. 3.
• “v Turkestane”, Russkiye Vedomosti, 27 Maya (9 İyunya) 1917 g., No. 117, s. 3.
• YESMAGAMBETOV, Köşim, Mustafa Çokay Türkistan Bağımsızlık Mücadelesine Adanmış Bir Ömür, Kazakça’dan çeviren Vecihi Sefa Fuat Hekimoğlu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2015.