1798-1850 Arası Mısır’da Matbaa: Tarih Alanında Neşir ve Tercüme Faaliyetleri

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 2, 171 - 208, 31.12.2020

Halil İbrahim Erol

https://doi.org/10.26513/tocd.715230

Cited By: 2

Öz

Müteferrika Matbaası’ndan Mısır’daki Bulak Matbaası’na uzanan yüz yıllık süreç, temel ilgi ve alakaların değiştiği, basılan eserlerin Doğu’dan Batı’ya ya da içeriden dışarıya ve İslami konulardan modern bilimsel/teknik mevzulara kaydığını gösteren bir seyir izlemiştir. İstanbul ve Kahire özelindeki faaliyetler kısmi benzerlikler barındırsa da büyük farklılıklara sahiptirler. Meselenin daha iyi anlaşılması ve anlamlandırılması gayesiyle Osmanlılar’da matbaanın tesisi ve neşriyat sahasındaki temel gelişmeler kısaca ele alınmaktadır. Bu çalışma, Mısır’da kurulan matbaa ve yapılan neşriyatı incelemektedir. Mısır’da matbaanın kurulması, yoğun bir şekilde kitap basılması ve kitapların dağılımını gösteren oldukça farklı bir tablo ortaya çıkarmaktadır. Bu çalışma, Mısır’daki matbaanın tesisi ve neşriyata başlanması meselesinde ana unsurun teknik-askerî saikler olduğunu ileri sürmektedir. Tarih alanında gerçekleştirilen basım ve tercüme faaliyetlerinin Mısır’daki yönetimin ana eğilimini ortaya koyan niteliklere sahip olduğunu göstermektedir. Seçilen eserlerin dağılımı Kahire’deki siyasi erkin, Kavalalı Mehmet Ali Paşa ve maiyetinin, Batı’yı anlamaya dönük ilgisini vurgulamakta ve çeviri faaliyetlerinin arka planındaki saikleri net bir şekilde ortaya çıkarmaktadır. Dolayısıyla bu makale 1822-1850 çevrilen ve basılan tarih eserlerinin, icra edilen reformların ayrılmaz bir parçası olarak görülmesi gerektiğini belirtmektedir.

Anahtar Kelimeler

Müteferrika, Bulak, matbaa, tercüme faaliyetleri

Kaynakça

• Abduh, İbrahim. Âlâmu’s-Safahâti’l-Arabiyye. Kahire: Matbaatü’t-Tevekkül, 1944.
• Abduh, İbrahim. Târihu’t-Tıbâa ve’s-Sahâfe fi Mısr hilâl el-Hamleti’l-Fransiyye, 1798-1801. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 1949.
• Adıvar, A. Adnan. Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2000.
• Akıncı, Gündüz. Türk-Fransız Kültür İlişkileri (1071-1859), Ankara: Sevinç Matbaası 1973.
• Azeb, H., ve Mansur, A. Matbaatu Bulak, İskenderiye: Mektebetü’l-İskenderiyye, 2005.
• Babinger, Franz. Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. (çev.) Coşkun Üçok. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1982.
• Babinger, Franz. Müteferrika ve Osmanlı Matbaası: 18. Yüzyılda İstanbul’da Kitabiyat. (çev. ve haz.) Nedret Kuran-Burçoğlu. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2004.
• Balcı, Sezai. Babıâli Tercüme Odası. İstanbul: Libra Yayıncılık, 2013.
• Başaran, Ayşe T. The Ottoman Printing Enterprise: Legalization, Agency and Networks, 1831-1863 (Basılmamış Doktora Tezi). Boğaziçi University, 2019.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002.
• Beydilli, Kemal. Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne, Mühendishâne Matbaası ve Kütüphânesi (1776-1826). İstanbul: Eren Yayıncılık, 1995.
• Beydilli, Kemal. Mühendishâne ve Üsküdar Matbaalarında Basılan Kitapların Listesi ve Bir Katalog. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1997. Beydilli, Kemal. İki İbrahim Müteferrika ve Halefi, İstanbul: Kronik Kitap, 2019.
• Boustany, Salaheddine. The Press During the French Expedition in Egypt, 1798-1801. Cairo: Al-Arab Bookshop, 1954. el-Cebertî, Abdurrahman. Mazharu’t-Takdîs bi-Zevâli Devleti’l-Fransis. (tah.) Abdürrahim A. Abdürrahim. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1998.
• el-Cebertî, Abdurrahman. Acâibu’l-Âsâr fi’t-Terâcim ve’l-Ahbâr. (tah.) Shmuel Moreh. III, Jerusalem: Printiv Press, 2013.
• Cheng-Hsiang, Hsu. The First Thirty Years of Arabic Printing in Egypt, 1238-1267 (1822-1851): A Bibliographical Study with A Checklist by Title of Arabic Printed Works, I-II, (Basılmamış Doktora Tezi). University of Edinburgh, 1985.
• Choueiri, Youssef M. Modern Arab Historiography: Historical Discourse and the Nation-State. London: Routledge, 2003.
• Civelek, Yakup. “Mehmed b. Mustafa el-Vânî ve Vankulu Lûgatı”. EKEV Akademi Dergisi. 1/3 (1998).
• Don Raphaël. Dizionario Italiano e Arabo. Kahire: Bulak Matbaası, 1238 [1822].
• Fahmy, Khaled. “The Era of Muhammad Ali Pasha, 1805-1848”. The Cambridge History of Egypt. (ed.) M. W. Daly. II, Cambridge: Cambridge University Press, 1998.
• Hitti, Philip K. History of the Arabs. London: Palgrave Macmillan, 2002.
• Hourani, Albert. Çağdaş Arap Düşüncesi. (çev.) Latif Boyacı ve Hüseyin Yılmaz. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Mısır’da Türkler ve Kültürel Mirasları. İstanbul: IRCICA, 2006.
• Kabacalı, Alpay. Türk Kitap Tarihi, Başlangıçtan Tanzimat’a Kadar. İstanbul: Cem Yayınevi, 1989.
• Kabacalı, Alpay. Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Matbaa, Bayın ve Yayın. İstanbul: Literatür Yayınları, 2000.
• Kaçalin, Mustafa S. “Mütercim Asım Efendi”. TDV İslam Ansiklopedisi. XXXII (2006).
• Heyworth-Dunne, J. An Introduction to the History of Education in Modern Egypt. London: Burleigh Press, 1938.
• Heyworth-Dunne, J. “Printing and Translations under Muhammad Ali of Egypt: The Foundation of Modern Arabic”. Journal of the Royal Asiatic Society. 72/4 (1940).
• Koloğlu, Orhan. Takvim-i Vekayi: Türk Basınında 150 Yıl, 1831-1981. Ankara: Çağdaş Gazeteciler Derneği Yayınları, t.y.
• Koloğlu, Orhan. Basımevi ve Basının Gecikme Sebepleri ve Sonuçları. İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, 1987.
• Koloğlu, Orhan. Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın. İstanbul: İletişim Yayınları, 1994.
• Koloğlu, Orhan. Osmanlı Basınının Doğuşu ve Blak Bey Ailesi. (çev.) Erol Üyepazarcı. İstanbul: Müteferrika Yayınları, 1998.
• Koloğlu, Orhan. Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi. İstanbul: Pozitif Yayınları, 2015.
• Koloğlu, Orhan. Türk-Arap İlişkileri. İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2017.
• Kut, T. ve Türe, F. Yazmadan Basmaya: Müteferrika, Mühendishane, Üsküdar. İstanbul: Ünal Ofset, 1996.
• Kütükoğlu, Bekir. Vekayi‘nüvis Makaleler. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1994.
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. (çev.) Metin Kıratlı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2000.
• Lewis, Bernard. Tarihte Araplar. (çev.) Hakkı Dursun Yıldız. İstanbul: Anka Yayınları, 2003.
• Lewis, Bernard. İslam ve Batı. (çev.) Çağdaş Sümer. Ankara: Akılçelen Kitaplar, 2017.
• Meisami, Julie S. and Starkey, Paul (ed.). Encyclopedia of Arabic Literature, II, London: Routledge, 1999.
• Meral, Arzu. “Kahire’den Avrupa’ya Açılan Kapı: Medresetü’l-Elsün (Diller Okulu, 1835)”. Osmanlı Araştırmaları. XXXVII (2011).
• Meral, Arzu. “A Survey of Translation Activity in the Ottoman Empire”. Osmanlı Araştırmaları. XLII (2013).
• el-Murâdî, es-Seyyid. Muhammed Halil b. Ali b. Muhammed, Silkü’d-Dürer fî A’yâni’l-Karni’s-Sâni Aşer. I. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1988.
• Mütercim A. Asım. Âsım Efendi Tarihi: Osmanlı Tarihi 1218-1824/1804-1809. (haz.) Ziya Yılmazer. I. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Na’eh, Yaron Ben. “Hebrew Printing Houses in the Ottoman Empire”. Jewish Journalism and Printing Houses in the Ottoman Empire and Modern Turkey. (ed.) Gad Nassi. The Isis Press, İstanbul, 2001.
• Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul: Alkım Yayınevi 2006.
• Özcan, Tahsin. “Nişancızâde Muhyiddin Mehmed”. TDV İslam Ansiklopedisi. XXXIII (2007). Özege, Seyfettin. Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu. I-II. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1971, 1977.
• er-Râfiî, Abdurrahman. Târîhu’l-Hareketi’l-Kavmiyye ve Tatavvuri Nizâmi’l-Hükm fi Mısr, I, Kahire: Dâru’l-Maarif, 1981.
• Quataert, Donald. Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922. (çev.) Ayşe Berktay. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• Sabev, Orlin. “Waiting for Godot: The Formation of Ottoman Print Culture”. Historical aspects of printing and publishing in languages of the Middle East: papers from the third symposium on the history of printing and publishing in the languages and countries of the Middle East, University of Leipzig, September 2008. (ed.) Geoffrey Roper. Leiden: Brill, 2014.
• Sabev, Orlin. İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2016.
• Sevük, İsmail Habib. Avrupa Edebiyatı ve Biz: Garptan Tercümeler. I-II. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1940-1941.
• Silvera, Alain. “The First Egyptian Student Mission to France under Muhammad Ali”. Middle Eastern Studies. 16/2 (1980).
• Sinoué, Gilbert. Kavalalı Mehmet Ali Paşa: Son Firavun. (çev.) Ali Cevat Akkoyunlu. İstanbul: Doğan Kitapçılık, 1999.
• Strauss, Johann. “The millets and the Ottoman language: The contribution of Ottoman Greeks to Ottoman Letters (19th-20th centuries)”. Die Welt des Islams. 35/2 (1995).
• Strauss, Johann. “Turkish Translations from Mehmed Ali’s Egypt: A Pioneering Effort and its Results”. Translations: (Re)shaping of Literature and Culture. (ed.) Saliha Paker. İstanbul: Boğaziçi University Press, 2002.
• el-Shayyal, G. “Historiography in Egypt in the Nineteenth Century”. Historians of the Middle East. (ed.) Bernard Lewis and P. M. Holt. London: Oxford University Press, 1962.
• eş-Şeyyâl, Cemaleddin. Târîh’ut-Terceme fî Mısr fî Ahdi’l- Hamleti’l-Fransiyye. Kahire: Darü’l-Fikri’l-Arabi, 1951.
• eş-Şeyyâl, Cemaleddin. Târîh’ut-Terceme ve’l Hareketi’s-Sekâfiyye fî Asri Muhammed Ali. Kahire: Darü’l-Fikri’l-Arabi, 1951.
• el-Tahtâvî, Rifâa R. Paris Gözlemleri. (haz.) Cemil Çiftçi. İstanbul: Ses Yayınları, 1992.
• Toderini, Giambattista. Türklerin Yazılı Kültürü ve Edebiyatı. (çev.) Mehmet Serdar Bekar. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2018.
• et-Türk, Nikola. Hamletü Bunabart ilâ’ş-Şark, Mahtûtatü Nikola et-Türk. (tah.) Emel Beşşûr. Trablus: Jarrous Press, 1993.
• Tziovas, Dimitris (ed.). Greece and the Balkans: Identities, Perceptions and Cultural Encounters since the Enlightenment. Aldershot: Ashgate, 2003.
• Vatikiotis, P. Jerasimof. The Modern History of Egypt. London: Cox &Wyman Limited, 1969.
• Wendell, Charles. The Evolution of the Egyptian National Image: From its Origins to Ahmad Lutfi al-Sayyid. Berkeley: University of California, 1972.
• Yazıcı, Nesimi. “Vekayi-i Mısriye Üzerine Birkaç Söz”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM). 2 (1991).
• Zürcher, E. Jan. Modernleşen Türkiye Tarihi. (çev.) Yasemin Saner Gönen. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.