ẔAḪÎRE-İ ḪÂREZMŞÂHÎ’DE AHLÂT-I ERBAA

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 3, 483 - 492, 21.10.2023

Meryem Doygun Günaydın

Öz

Hârezmşahlar devleti zamanında tıp ve tababet konusunda yeterince bilgi bulunmadığı gibi bu zamanda yetişen tabipler ve tıp dünyasına katkılarını tespit etmek kaynakların yetersizliği sebebiyle de bir hayli zordur. Bu sebeple yeni tıp kitaplarının ya da ilim âlemince yeterince teveccüh gösterilmemiş kaynakların tespiti, Hârezmşahlar döneminde tıbba dair gelişmeleri takip edebilmek ve değerlendirmeler yapabilmek adına oldukça önemlidir. Hârezmşahlar döneminin hekimi ve cerrahı İsmâil b. Hasan Cürcânî (ö. 531/1137) ve pek çok tıp kitabı arasında kendisine şöhret kazandıran Ẕaḫîre-i Ḫârezmşâhî adlı eseri bu boşluğu doldurmaya fayda sağlar. Tıp ilimleri ve cerrahlığa dair önemli kapsamlı bilgiler içeren eser, humoral patoloji teorisi denilen ahlât-ı erbaa’dan (أخلاط أربعه) noksan değildir. İnsan bedeninde bulunan dört hılt (kan, balgam, sevda, safra) ve bunların karışımının insan bedenindeki tesirleri Ortaçağ İslam tıbbının da ilgilendiği bir mesele olmuştur. Bu çalışma Ẕaḫîre-i Ḫârezmşâhî’de ahlât-ı erbaa’nın işlenişini, tıp eserlerindeki ahlât-ı erbaa ile mukayese ederek benzerlikleri ve farklılıklarıyla ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İsmâil b. Hasan Cürcânî, Ẕaḫîre-i Ḫârezmşâhî, Hârezmşahlar, Tıp, Ahlât-ı Erbaa

AHLĀT-I ERBAA IN THE DHAKHĪRA-I KHWĀRAZMSHĀHĪ

Öz

There was not enough information about medicine and medicine during the time of the Khwārazmshāhs state, and it is also very difficult to determine the physicians trained in this period and their contributions to the world of medicine due to the lack of resources. For this reason, the identification of new medical books or sources that have not been given enough attention by the scientific world is very important in order to follow and evaluate the developments in medicine during the Khwārazmshāhs period. Physician and surgeon of the Khwārazmshāhs period, Ismāʿīl b. Ḥasan D̲j̲urd̲j̲ānī (d. 531/1137) and his work called Dhakhīra-i Khwārazmshāhī, which made him famous among many medical books, will help fill this gap. The work, which contains important and comprehensive information about medical sciences and surgery, is not devoid of ahlât-ı erbaa called humoral pathology theory. The four secretions in the human body (blood, phlegm, black bile, bile) and the effects of their mixture on the human body have been a matter of interest to medieval Islamic medicine. This study aims to reveal the treatment of humoral pathology theory in Dhakhīra-i Khwārazmshāhī, with its similarities and differences, by comparing it with the morals in medical works.

Anahtar Kelimeler

Ismāʿīl b. Ḥasan D̲j̲urd̲j̲ānī, Dhakhīra-i Khwārazmshāhī, Khwārazmshāhs, Medicine, Ahlât-ı Erbaa

Kaynakça

• Ackerknecht, Erwin H., A Short History of Medicine, The Johns Hopkins University Press, New York 1968.
• Ahmed b. el-Kāsım el-Hazrecî Ebû Usaybia, ʿUyûnü’l-enbâʾ fî Ṭabaḳāti’l-Eṭıbbâʾ, (Nşr. August Müller İmruülkays İbnü’t-Tahhân), C. II., Ma’hedu Tarih’l-Ulûmi’l-Arabiyye ve’l-İslâmiyye, Kahire, 1299.
• Aristoteles, Metafizik I. Kitap, (Çev. Ahmet Arslan). https://avys.omu.edu.tr/storage/app/public/haydin/139466/Metafizik-Aristoteles-Ahmed_Arslan-1982-120s%20(1).pdf (Erişim Tarihi: 4.10.2023).
• Ashtiyani, Saeed Changizi, Ali Zarei, Mohammad Elahipour, “Innovations and Discoveries of Jorjani in Medicine”, Journal of Medical Ethics and History of Medicine, 2:16, 2009, s. 1-5.
• Ateeque Ahmed, Sana Kauser, Tasfiya Hakeem Ansari, Tariq Nadeem Khan, “Ismaıl Jurjanı’s Description of Pathophysiology of Psychiatric Disorders in Zakhira Khwarizam Shahi”, International Journal of Current Advanced Research, Vol 9, S. 6, June 2020, s. 22603-22604.
• Aydoğan, Ayfer-Sami Aydoğan, Medicial Translation Dictionary, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2013. Bayat, Ali Haydar, Tıp Tarihi, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, İstanbul 2016.
• Brockelmann, C., “Cürcânî, Zeynüddin”, İA, C. III, İstanbul 1977, s. 247.
• Demirhan Erdemir, Ayşegül, “Ahlât-ı Erbaa”, DİA., C. II, İstanbul 1989, s. 24.
• Doğruyol, Hasan, “İsmâil b. Hasan Cürcânî”, DİA., C. VIII., İstanbul 1993, s. 133-134.
• Eliaçık, Muhittin, “Fuzûlî’nin Sıhhat u Maraz’ında Ahlât-ı Erbaanın İşlenişi ve Bir Tıp Eseri Terceme-i Hulâsa-i Tıb İle Mukayesesi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 27, 2010, s. 131-147.
• Hacı Paşa (Calâlüddin Hızır), Müntehab-ı Şifâ, (Haz. Zafer Önler), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2019. Hekim Seyyîd İsmâil Cürcânî, Ẕaḫîre-i Ḫârizmşâhî, (Tsh. Muhammed Rıza Muharrirî), 2. Kitap, Ferhengistân-i Ulûm Pezeşkî Cumhûrî İslâmî İrân, Tahran 1384.
• İbn Sînâ, el-Kânûn Fi’t-Tıb, (Çev. Esin Kâhya), Birinci Kitap, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2017.
• Moattar, Fariborz, Mohammad Reza Shams Ardekani, Alireza Ghannadi, “The Life of Jorjani: On of the Persian Pioneers of Medicial Encyclopedia Compiling: on the Occasion of His 1000th Birthday Anniversary (434, A.H.-1434, A.H.)”, Iranian Red Crescent Medical Journal, September 15(9), 2013, s. 763-766.
• Nasr, Seyyed Hossein, Science and Civilization in Islam, ABC International Group, Inc, 2001.
• Said, Hakim Mohammed, “The Works of Ismail-al-Jurjani (C. 480-531) an Important Source Material”, XV. International Congress of the History of Science, Edinburgh 10-19 August 1977, s. 1-21.
• Schacht, J., “al-D̲j̲urd̲j̲ānī, Ismāʿīl b. al-Ḥusayn”, EI2 (İng.), C. II, Leiden 1991, s. 603.
• Türkçe Tıp Dili Kılavuzu, Kocaeli 2007. http://tip.kocaeli.edu.tr/docs/ttdk_2007.pdf (Erişim Tarihi: 3.10.2023).