RUNİK HARFLİ METİNLER ESASINDA ESKİ TÜRKÇEDE İKİZ ÜNSÜZLERİN GÖSTERİMİ ÜZERİNE

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 75 - 98, 31.03.2024

Fikret Yıldırım

Öz

Tarih boyunca Türk dillerinin yazımı için farklı alfabeler kullanılmıştır. Türkçenin yazımında kullanılan ilk alfabe olan Eski Türk runik yazısının kökeni için V. Thomsen’dan başlayarak çeşitli araştırmacılar tarafından bu alfabenin Sami (Arami) kökenli olduğuna yönelik görüşler ortaya atılmıştır. Elbette araştırmacıların ortaya koyduğu harf denklikleri dışında runik alfabenin Semitik kökenli alfabeler ile ortaklaştığı yönler de vardır. Runik yazı da Semitik kökenli yazılarda olduğu gibi sağdan sola yazılmaktadır ve runik yazıda da ünlülerin gösteriminde yetersizlik görülmektedir. Bu benzerliklerin yanı sıra yine Semitik yazılarda görülen ünsüz ikizleşmesi ya da şeddeleme runik yazıda da görülmektedir. Runik yazıda yan yana gelen aynı ya da fonetik olarak benzer ünsüzler kimi zaman şeddelemeyi gösteren herhangi bir diyakritik işaret kullanılmadan tek bir harf ile yazılmıştır. Yalnız, bu gösterim biçimi runik yazının standartlaşmış bir yazı olmaması nedeniyle tutarlı değildir. Bazen bir sözcük içerisinde yer alan ikiz ünsüzlerin ayrı ayrı harflerle de yazıldığı görülmektedir. Ünsüz ikizleşmesine Türkçenin yazımı için kullanılmış olan Uygur, Mani, İbrani gibi başka Sami (Arami) kökenli yazılarda da rastlanmaktadır. Bunun yanı sıra tarafımızca incelenen Grek harfli Türkçe bir metinde ünsüz ikizleşmesine rastlanmazken Brahmi harfli Eski Türkçe metinlerde ünsüz ikizleşmesine örnek sözcükler tespit edilmiştir. Aslında bu yazılarda da runik yazıda olduğu gibi ünsüz ikizleşmesinin tutarlı bir gösterimi yoktur. Çalışmada ele alınan kaynaklar üstünde yapılan inceleme sonucunda runik harfli metinlerde görülen ünsüz ikizleşmesinin on beş runik işaret üzerinden yapıldığı tespit edilmiştir. Bu arada runik harfli metinlerle ilgili veri oluştururken başta Moğolistan olmak üzere Yenisey-Altay bölgesi ile Kırgısiztan ve Çin’de bulunan gerek runik yazıtlar gerekse de runik yazmalarla ilgili olarak son dönemde yapılan çalışmalar göz önünde bulundurulmuştur. İkiz ünsüzlerin fonetik olarak aynı ya da benzer olması, yan yana bulunan ikiz ünsüzlerden hangisi üzerinde şeddeleme yapıldığı gibi hususlar da gözetilerek çalışmada eski Türk runik harfli metinlerde ünsüz ikizleşmesinin gösterim biçimleri örnekleri ile birlikte on beş runik işaret üzerinden verilmiştir. Runik harfli metinlerde şeddeleme yalnızca tek bir sesi karşılayan bir runik işaret üzerinden yapılmamıştır. /nt/ seslerini karşılayan nt çift ünsüz işaretinin yanı sıra ık1, Uk1, Ük2 hece işaretlerinin de şeddelemede kullanıldığı görülmektedir. Bunun yanı sıra runik yazıda ikiz ünsüzlerin tek bir harf ile yazımı yalnızca müstakil bir sözcükte görülmez. Yan yana gelen iki ayrı sözcüğün yazımında da ünsüz ikizleşmesi görülür. Bu durumda ise bu iki ayrı sözcüğün son ses ve ilk sesleri esasında ünsüz ikizleşmesi ortaya çıkar.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Runik Alfabe, Ünsüz İkizleşmesi, Şedde

ON THE REPRESENTATION OF GEMINATE CONSONANTS IN OLD TURKIC BASED ON RUNIC LETTER TEXTS

Öz

Throughout history, different alphabets have been used to write Turkic languages. Regarding the origin of the Old Turkic runic script, which was the first alphabet used in writing Turkic, various researchers, starting from V. Thomsen, have suggested that this alphabet is of Semitic (Aramaic) origin. Of course, apart from the letter equivalents revealed by researchers, the runic alphabet also has common aspects with alphabets of Semitic origin. The runic script is written from right to left, just like the Semitic scripts, and there is a lack of representation of vowels in the runic script. In addition to these similarities, consonant gemination or shadda system, which is also seen in Semitic writings, is also seen in runic writing. In runic writing, the identical or phonetically similar consonants next to each other are sometimes written with a single letter without using any diacritic sign indicating gemination. However, since runic writing is not a standard writing, this form of representation is not consistent. It is sometimes seen that geminate consonants within a word are written with separate letters. Consonant gemination also appears in other Semitic (Aramaic) origin writings such as Uyghur, Manichean and Hebrew which were used to write Turkic languages. In addition, while no consonant gemination is found in a Turkish text with Greek letters examined by us, examples of consonant gemination are detected in Old Turkic texts with Brahmi letters. Actually, there is no consistent representation of consonant gemination in these writings, as in the runic writing. As a result of the analysis of the sources examined in this study, it is determined that the consonant gemination seen in runic letter texts was made through fifteen runic signs. By the way, while creating data on runic texts, recent studies on both runic inscriptions and runic manuscripts found in Mongolia, the Yenisei-Altai region, Kyrgyzstan and China are taken into consideration. In this study, examples of fifteen runic signs are given along with the representations of consonant gemination in Old Turkic runic texts. In the meantime, issues such as whether the geminated consonants are phonetically identical or similar, and which letters of the consonants next to each other are used to show gemination, are also taken into account. In the texts with runic letters, gemination is not done only through a runic sign that corresponds to a single sound. In addition to the double consonant sign nt, which corresponds to /nt/ sounds, it is seen that the syllable signs ık1, Uk1, Ük2 are also used in gemination. In addition, in runic writing, geminated consonants are not written with a single letter only in a single word. Consonant gemination is also seen in the writing of two separate words next to each other. In this case, consonant gemination occurs based on the final and initial sounds of this two words.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Runic Alphabet, Consonant Gemination, Shadda

Kaynakça

• Alimov, R. (2014). Tanrı Dağı Yazıtları - Eski Türk Runik Yazıtları Üzerine Bir İnceleme. Konya: Kömen Yayınları.
• Altundaş, U. (2016). Karamanlıca Hazreti Yosıfin Ömrünün Naklieti Adlı Eser Üzerine Dil İncelemesi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara.
• Alyılmaz, C. (2021). Bilge Tonyukuk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig, I, Metin. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1992). Atebetü’l-Hakayık (2. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arslan, A. T. (2003). Lâm. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (C. 27, s. 92-93). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Aydın, E. (2015). Yenisey Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• Aydın, E. (2017). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2021). Uygur Yazıtları (2. Baskı). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aydın, E., Alimov, R. ve Yıldırım, F. (2013). Yenisey - Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Clauson, G. (1970). The Origin of the Turkish “Runic” Alphabet. Acta Orientalia Havniae, (32), 51-76.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. London: Oxford University Press.
• Csató, É. Á. ve Johanson, L. (1998). Turkish. The Turkic Languages. (L. Johanson ve É. Á. Csató, Eds.). London and New York: Routledge: 203-235.
• Daniels, P. T. ve Bright, W. (1996) (Eds.). The World’s Writing Systems. New York, Oxford: Oxford University Press.
• Durmuş, İ. (1997). Harf. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (C. 16, s. 161-162). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā: Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin-Tıpkıbaskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugât’i-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1978). Irk Bitig Üzerine Yeni Notlar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1977, 87-119.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Fromkin, V., Rodman, R. ve Hyams, N. (2003). An Introduction to Language (7th Edition). Boston: Thomson.
• Gabain, A. von (1954). Türkische Turfan Texte VIII: Texte im Brāhmīschrift. Berlin: Akademie Verlag.
• Gabain, A. von (1988). Eski Türkçenin Grameri. (M. Akalın, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gulcalı, Z. (2013). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikâyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamilton, J. R. (1986). Manuscrits ouïgours du IXe-Xe siècle de Touen-houang (Tome I-II). Paris: Peeters.
• İmer, K., Kocaman, A. ve Özsoy, A. S. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Kızıklı, Z. (2007). Arap Dilinde İdğam Kavramı. Ekev Akademi Dergisi. 11(32), 177-195.
• Kormuşin, İ. V., Mozioğlu, E., Alimov, R. ve Yıldırım, F. (2016). Yenisey - Altay - Kırgızistan Yazıtları ve Kâğıda Yazılı Runik Belgeler. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Livşits, V. A. (2000). Eski Türk Runik Yazısının Ortaya Çıkışı Üzerine. (S. Gömeç ve T. Ölçekçi, Çev.). Tarih Araştırmaları Dergisi, 20(31), 37-50.
• Marazzi, U. (1980). Tevārīh-i Āl-i Osmān. Cronaca anonima ottomana in trascrizione ebraica (dal manoscritto Heb. e 63 della Bodleian Library). Seminario di Studi Asiatici, Series Minor XII. Napoli: Istituto universitario orientale.
• Mert, O. (2009). Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes - Tariat - Şine Us. Ankara: Belen Yayıncılık Matbaacılık. Ölmez, M. (2018). Uygur Hakanlığı Yazıtları. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Ölmez, M. (2021). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi, Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları (Metin-Çeviri-Sözlük). Yenilenmiş-Genişletilmiş Dördüncü Baskı. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Özbay, B. (2014). Huastuanift: Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Róna-Tas, A. (1987). On the Development and Origin of the East Turkic “Runic” Script. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 41(1), 7-14.
• Sarı, M. A. (2000). İdgam. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (C. 21, s. 471-472). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Şirin User, H. (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları. Söz Varlığı İncelemesi. Konya: Kömen Yayınları.
• Şirin User, H. (2015). Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri. (Gözden Geçirilmiş Yeni Basım). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Tekin, T. (1968). A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, The Hague: Indiana University.
• Tekin, T. (1994). Tunyukuk Yazıtı. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 5. İstanbul: Simurg Yayıncılık.
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 13. Ankara: Simurg Yayıncılık.
• Tekin, T. (1997). Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 19. Ankara: Simurg Yayıncılık.
• Tekin, T. (2003). Orhon Yazıtları: Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. Yıldız Dil ve Edebiyat Dizisi, 1. İstanbul: Kitap Matbaası.
• Tekin, T. (2006). Orhon Yazıtları (2. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Thomsen, V. (2011). Orhon Yazıtları Araştırmaları (2. Baskı). (V. Köken, Çev. ve Yayıma Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tugusheva, L. Yu. ve Khosroyev, A. L. (2008). Xuastvanift (Manichaean confession of sins). Facsimile Edition: Preface, transcription of the Uighur text, translation by L. Yu. Tugusheva, Comments by A. L. Khosroyev. St. Petersburg: Nestor-Historia.
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü (2. Baskı). İstanbul: Multilingual.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen (Altuigurisch - Deutsch - Türkisch) / Eski Uygurcanın El Sözlüğü (Eski Uygurca - Almanca - Türkçe). Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Yıldırım, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerin Dili. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldırım, F. ve Çapa, G. N. (2022a). Atebetü’l-Hakâyık’ın Eski Uygur Harfli Semerkand Nüshasının Paleografik İncelenmesi. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (8), 56-103.
• Yıldırım, F. ve Çapa G. N. (2022b). Atebetü’l-Hakâyık’ın Ayasofya Nüshasının Eski Uygur Harfli Satırlarının Paleografik İncelenmesi. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (9), 807-863.
• Yusuf Has Hacib (1943). Kutadgu Bilig, Tıpkıbasım, III, Mısır Nüshası. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.