TÜRK TARİHİNDE TÜRGİŞLER

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 1 - 18, 31.03.2024

Saadettin Yağmur Gömeç

Öz

Türgişler bir On Ok boyu olup, sekiz aileden meydana gelmektedirler. Ak Hun-Avar bakiyesi olduklarına dair iddialar bulunan Türgişlerin tarihi yurtlarının Argu-Talas ve İli çevrelerinde olduğu anlaşılıyor. Adlarının ne manaya geldiği hususunda pek bir şey söylenmemekle beraber, “türmek” fiiliyle alâkalı olabilir. Kök Türk Kitabelerinde Türk bodundan sayılan bu topluluk kuvvetli kabile yapısıyla hem Kök Türk Kaganlığı, hem de Uygurlar çağında devleti epeyce meşgul etmişlerdir. Ayrıca Arap orduları Müslümanlığı yaymak amacıyla Türkistan’a girdikleri andan itibaren İslam’da “dinde zorlama yoktur” düsturunu bir kenara atarak, yerli ahaliye baskıya başlayınca bölge Türklerinin büyük bir kısmından tepki gördüler. Bunların başını da çoğunlukla Türgişler çekti. O sebepten Araplar Türgiş yabgusunu birkaç kez öldürmeye teşebbüs ettilerse de başarılı olamadılar. Neticede Türgişler, Arap ordularını püskürtüp, onlara karşı üst üste zaferler elde ederek, neredeyse Arapları Sır Derya’ya kadar kovaladılar. Bir süre sonra zayıflayan Türgiş kabileri çevredeki Oguz, Karluk, Kıpçak ve Peçenek gibi boyların arasında eridiler.

Anahtar Kelimeler

Türk Tarihi, Türk Kültürü, Türk Boyları, Türgişler

TURGISHS IN TURKISH HISTORY

Öz

Turgish people are an On Ok tribe and consist of eight families. It is understood that the historical homelands of the Turgish people, who claim to be the Ak Hun-Avar remnant, are around Argu-Talas and Ili. Although not much is said about what their names mean, it may be related to the verb “türmek”. This community, which is considered to be a Turkish tribe in the Kök Türk Inscriptions, bothered the state with its strong tribal structure during both the Kök Türk Khaganate and the Uyghur period. In addition, from the moment the Arab armies entered Turkestan in order to spread Islam, they discarded the principle of “there is no compulsion in religion” in Islam and began to oppress the local population, and they received a reaction from most of the Turks. These were mostly led by Turgish people. For that reason, although the Arabs attempted to kill the Turgish yabgu’ several times, they were unsuccessful. As a result, the Turgish people repelled the Arab armies and achieved successive victories against them, almost chasing the Arabs as far as the Syr Darya. After a while, the weakened Turgish tribes melted into the surrounding tribes such as Oguz, Karluk, Kipchak and Pecheneg.

Anahtar Kelimeler

Turkish History, Turkish Culture, Turkish Tribes, Turgishs

Kaynakça

• Alimov, R., “On the Yenisei Kırghız Title Ā-Rè”, Acta Orientalia, 69/3, Budapest 2016.
• Artamonov, M.I., Hazar Tarihi, Çev. A.Batur, İstanbul 2004.
• Bacot, J., “Reconnaisance en Haute Asie Septentrionale par Cinq Envoyes Ouigours au VIII e Siecle”, Journal Asiatique, Tom. CCXLIV, Paris 1956.
• Banguoğlu, T., “Oğuzlar ve Oğuzeli Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Ankara 1959.
• Barthold, V.V., Four Studies on the History of Central Asia, Vol. I, Leiden 1962.
• Barthold, V.V., Mogol İstilasına Kadar Türkistan, Haz. H.D.Yıldız, İstanbul 1981.
• Batsuren, B., Mongolın Ertniy Ulsuudın Nutag Devsger, Ulaanbatar 2003.
• Baykuzu, T.D., An Lu-shan İsyanı ve Büyük Yen Devleti, Konya 2013.
• Baytur, E., Şincan’daki Milletlerin Tarihi, Pekin 1991.
• Beckwith, C.I., Tibet İmparatorluğu Tarihi, Çev. A.F.Doğan, İstanbul 2020.
• Boodberg, P.A., “Marginalia to The Histories of The Northern Dynasties”, Harvard Journal of Asiatic Studies, 4/3-4, Cambridge 1939.
• Bregel, Y., An Historical Atlas of Central Asia, Leiden-Boston 2003.
• Chang, J.T., T’ang Devrindeki Doğu Göktürkleri Hakkında Yeni Belgeler, Doktora Tezi, Taipei 1968.
• Chavannes, E., Documents sur les Tou-Kiue [Turcs] Occidentaux, Petersburg 1903.
• Chavannes, E., Notes Additionelles sur les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux, Paris 1903.
• Czaplicka, M., The Turks of Central Asia in History and Present Day, Oxford 1918.
• Czegledy, K., “Gardizi on the History of the Central Asia (746-780 A.D.)”, Acta Orientalia, 27/3, Budapest 1973. Çin Kaynaklarında Türkistan Şehirleri, Yay. Haz. K.Yıldırım, İstanbul 2013.
• Dadan, A., Taberi Tarihindeki Türklerle İlgili Rivayetlerin Tespiti ve Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Konya 2006.
• De Guignes, J.M., Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sair Tatarların Tarih-î Umumisi, C. II-III, İstanbul 1924.
• Drompp, M.R., “Imperial State Formation in Inner Asia: The Early Turkic Empires (6 th to 9 th Centuries), Acta Orientalia, 58/1, Budapest 2005.
• Eberhard, W., “Çin Kaynaklarına Göre Orta ve Garbi Asya Halklarının Medeniyeti”, Çev. M.Mansuroğlu, Türkiyat Mecmuası, C. 7, İstanbul 1942.
• Eberhard, W., Çin’in Şimal Komşuları, Çev. N.Uluğtuğ, Ankara 1942.
• Eberhard, W., “Birkaç Eski Türk Unvanı Hakkında”, Belleten, C. 9, Ankara 1945.
• Ecsedy, I., “Western Turks in Northern China in the Middle of the 7th Century”, Acta Antiqua, Tom. 28, Budapest 1980.
• Ekincikli, M., Türk Ortodoksları, Ankara 1998.
• Esin, E., İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş, İstanbul 1978.
• Esin, E., “Türkistan’da Türk Devlet ve Beylikleri”, Tarihte Türk Devletleri, C. I, Ankara 1987.
• Frye, R.N., “Selçuklulardan Evvel Orta Şarkta Türkler”, Belleten, C. 10, Ankara 1946.
• Frye, R.N., The Heritage of Central Asia, 3. Printing, Princeton 2001.
• Gibb, H.A.R., The Arab Conquests in Cetral Asia, London 1923.
• Giraud, R., L’Empire des Turcs Celestes, Paris 1960.
• Giraud, R., “Tonyukuk’un Orhon’dan Temir Kapı’ya Gidiş Yolu”, V. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara 1960.
• Gömeç, S.Y., Kök Türkçe Yazılı Metinlerin Türk Tarihi ve Kültürü Açısından Değerlendirilmesi, Doktora Tezi, Ankara 1992.
• Gömeç, S.Y., “Kara Hanlı Adı Üzerine Bazı Düşünceler”, Kök Araştırmalar, 2/2, Ankara 2001.
• Gömeç, S.Y., “Türk Tarihinde Hazarlar”, Timurlu Tarihine Adanmış Bir Ömür. 75. Doğum Yılında Prof. Dr. İsmail Aka’ya Armağan, Ankara 2017.
• Gömeç, S.Y., Türk Kültürünün Ana Hatları, 4. Baskı, Ankara 2018.
• Gömeç, S.Y., “Kök Türk Yazıtlarındaki Kırgız ve Türgiş Seferleri”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3/2, Ordu 2018.
• Gömeç, S.Y., Şamanizm ve Eski Türk Dini, 5. Baskı, Ankara 2020.
• Gömeç, S.Y., Türk Destanlarına Giriş, 4. Baskı, Ankara 2021.
• Gömeç, S.Y., Kök Türk Tarihi, 6. Baskı, Ankara 2021.
• Gömeç, S.Y., Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, 6. Baskı, Ankara 2023.
• Grousset, R., Bozkır İmparatorluğu, Çev. R.Uzmen, İstanbul 1980.
• Gumilev, L.N., Drevniye Tyurki, Moskva 1967.
• Hermanns, M., “Uygurlar ve Yeni Bulunan Soydaşları”, İ.Ü. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 2/1-2, İstanbul 1946.
• Howorth, H.H., “The Westerly Drifting of Nomades from Fifth to the Nineteenth Century, Part VII. The Thukiue or Turks Proper, and the Hoeitche or Uzes”, The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, Vol. 1, London 1872.
• Huang, C.H., T’ang Devrinde Tibetlilerin Çinliler ve Orta Asya Kavimleriyle Münasebetleri, Doktora Tezi, İstanbul 1971.
• İnan, A., Eski Türk Dini Tarihi, Ankara 2017.
• İzgi, Ö., “Kuruluş Devrinde Uygurların Kıtanlara Tesirleri ve Uygur, Gazne, Kıtanlar Arasındaki Münasebetler”, İÜ. Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı 7-8, İstanbul 1977.
• Kafesoğlu, İ., Türk Milli Kültürü, 2. Baskı, İstanbul 1983.
• Kapusuzoğlu, G., Tang Kayıtlarına Göre VII. Yüzyılda Çin’e Yerleşen Göktürk Komutanları, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2016.
• Kapusuzoğlu, G., Çin Klasik Tarihçiliği ve Sosyal Siyasal Yapılar, Doktora Tezi, Ankara 2020.
• Kara, G., Moğol İstilası Öncesi Yedisu Bölgesi, Doktora Tezi, Ankara 2009.
• Karayev, Ö., Türkler ve Kağanlıkları, Çev. M.Kalkan, İstanbul 2008.
• Keleş, B., “Talas Savaşı’nın Türklerin İslamiyet’i Kabul Etmelerindeki Yeri ve Önemi”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 225, İstanbul 2016.
• Kenensariev, T., “Türklerin Tarihi Kaderini Değiştiren Kırgızistan’daki İki Olay (VI-VIII. YY)”, I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Kırgız-Türk İlişkileri Sempozyumu Bildirileri, Bursa 2017.
• Kırilen, G., Eski Çin’in Ötekisi Türkler, Ankara 2015.
• Kitapçı, Z., Doğu Türkistan ve Uygur Türkleri Arasında İslamiyet, Konya 2004.
• Klyaştornıy, S.G., “Orta Asya Milletlerinin Araplara Karşı Mücadelelerine Dair (Orhun Yazıtlarına Göre)”, Çev. İ.Kaynak, Belleten, C. 26, Ankara 1962.
• Klyaştornıy, S.G-Sultanov, T.İ., Türkün Üçbin Yılı, Çev. A.Batur, İstanbul 2003.
• Klyaştornıy, S.G., Kadim Avrasya’nın Bozkır İmparatorlukları, Çev. S.Acar-A.Temizkan-M.Duranlı-A.Havuşi-E.Aktaş, İstanbul 2018.
• Kurat, A.N., IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972.
• Ligeti, L., Bilinmeyen İç Asya, Çev. S.Karatay, 2. Baskı, Ankara 1986.
• Liu, M.T., Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (T’u-küe), I. Buch, Wiesbaden 1958.
• Mackerras, C., The Uighur Empire, Canberra 1972.
• Mackerras, C., “Relations Between the Uighurs and Tang China”, Journal of Turkic Civilization Studies, No 1, Bishkek 2004.
• Marquart, J., Die Chronologie der Alttürkischen Inschriften, Leipzig 1898.
• Mehmed Atıf, Kaşgar Tarihi, Haz. İ.Aka-V.Günay-C.Telci, Kırıkkale 1998.
• Minorsky, V., Hudud al-Alam, The Region of the World a Persian Geography 372 A.H.-982 A.D. London 1937.
• Mokeev, A., “Yenisey ve Altay Kırgızlarında Siyasi Unvan Olarak Aco ve İdi Terimlerinin Menşesi ve Anlamı”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, C. 67, Ankara 2019.
• Orkun, H.N., Türk Tarihi, C. I, Ankara 1946.
• Müller, F.W.K., Uigurica II, Berlin 1911.
• Ögel, B., “Uygur Devletinin Teşekkülü ve Yükseliş Devresi”, Belleten, C. 19, Ankara 1955.
• Ögel, B., “Türgiş Devletleri (Göktürklerin Batıya Kaymaları)”, Tarihte Türk Devletleri, C. I, Ankara 1987.
• Pamukçu, E., Bağdat’ta İlk Türkler, Ankara 1994.
• Rasonyi, L., Türk Devletinin Batıdaki Varisleri ve İlk Müslüman Türkler, Haz. Ş.K.Seferoğlu-A.Müderrisoğlu, Ankara 1983.
• Rasonyi, L., Tarihte Türklük, 2. Baskı, Ankara 1988.
• Salman, H., Türgişler, Doçentlik Tezi, İstanbul 1981.
• Salman, H., “Sarı ve Kara Türgişler Meselesi”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 61, İstanbul 1989.
• Samolin, W., “East Turkistan to the Twelfth Century”, Central Asiatic Journal, Vol. 9, The Hague 1964.
• Soucek, S., A History of Inner Asia, Cambridge 2003.
• Spuler, B., “Geschichte Mittelasiens seit dem Auftreten der Türken”, Handbuch der Orientalistik, V/V, Leiden/Köln 1966.
• Şeşen, R., İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara 1985.
• T’ang, C., Moğol Sülalesi Devrinde Türk ve İslam Dünyası ile Temasta Bulunan Şahsiyetler, Doktora Tezi, İstanbul 1970.
• Taberi, Tarih-i Taberi, C. IV, M.F.Gürtunca, İstanbul 2007.
• Tao, H., 8-10. Asırlardaki Garbi Yurt Tarihi Hakkında Tetkikat, Ter. Ö.Nuri, Kaşgar 2003.
• Togan, Z.V., “İbn al-Fakih’in Türklere Ait Haberleri”, Belleten, 12/45, Ankara 1945.
• Togan, Z.V., Umumi Türk Tarihine Giriş, 3. Baskı, İstanbul 1981.
• Togan, Z.V., “Eftalit Devletini Teşkil Eden Kabilelere Dair”, Atatürk Ü. Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Ord. Prof. Dr. A.Z.V.Togan Özel Sayısı, Sayı 13, Erzurum 1985.
• Tsai, W.S., Li Tê-Yü’nün Mektuplarına Göre Uygurlar, Doktora Tezi, Taipei 1967.
• Turan, O., Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, C. I, İstanbul 1969.
• Wu, H.T., Beş Sülale Çağında Sha-T’o’ların Çin Toplumuna Etkileri (907-960 ), Doktora Tezi, Taipei 1970.
• Zettersen, K.V-Kafesoğlu, İ., “Kuteybe”, İslam Ansiklopedisi, C. 6, İstanbul 1988.