YETİMİ KOLLA, MALINI KORU! TEREKE DEFTERLERİ VE YETİM MALLARI (1785-1875)

Yıl 2012, Cilt: 2 Sayı: 03, 69 - 90, 01.03.2012

Fatih Bozkurt

Öz

Tarih boyunca toplumların
korunmaya en çok muhtaç kesimini yetimler oluşturmuştur. Günümüze göre ortalama
insan ömrünün kısa olduğu 20. yüzyıl öncesinde sağlık ve beslenme alanlarındaki
yetersizliklerle beraber savaş ve doğal afetler genel yaşam kalitesini olumsuz
etkilemiştir. Etkileri en çok hasta, yaşlı ve çocuk nüfusu üzerinde görülse de
demografik yapıyı belirleyen bu faktörler, öte yandan, ebeveynlerinden birini
ya da her ikisini kaybeden yetimlerin sayısını arttırmıştır. Osmanlılar bu
konuda istisna teşkil etmiyordu. Toplumun her kesimini ilgilendiren yetimlerin
himayesiyle ilgili Osmanlıların kendi tecrübe ve imkânları çerçevesinde çeşitli
düzenleme ve uygulamalara başvurdukları görülmektedir. Tereke defterleri ve
diğer mahkeme kayıtları konu hakkında bilgi veren kaynakların başında
gelmektedir. Yetimlerin korunmasında son derece etkili bir mekanizma geliştirdikleri
gözlemlenen Osmanlı uygulamasında, yetimlerin mirasçı olmaları durumunda terekelerin
mutlaka görevlilerce tahrir ve taksim edilmesi kuralı kati olarak
benimsenmişti. Şeriye Sicilleri’nde mevcut terekelerin çoğunun bu nitelikteki
kayıtlardan oluşması, yetimliğin başlangıç safhasında tespitini ve yetim
mallarının tescil edilerek korunmasını sağlıyordu.

Anahtar Kelimeler

Yetimler, Tereke Defteri, Osmanlı Tecrübesi, İstanbul

Kaynakça

• İstanbul Müftülüğü Şeriye Sicilleri Arşivi
• Eyüp/Havâss-ı Refia Mahkemesi Şeriye Sicilleri (EŞS)
• Galata Mahkemesi Şeriye Sicilleri (GŞS)
• İstanbul Kadılığı Mahkemesi Şeriye Sicilleri (İŞS)
• Kısmet-i Askeriye Mahkemesi Şeriye Sicilleri (Askerî Kassamlık) (KŞS)
• Mülga Beledî Mahkemesi Şeriye Sicilleri (Beledî Kassamlık) (MŞS)
• Üsküdar Mahkemesi Şeriye Sicilleri (ÜŞS)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA).
• Cevdet Belediye (C.BLD).
• Cevdet Darbhane (C.DRB).
• Cevdet Maarif (C.MF).
• Anastassiadou, Meropi, Selanik 1830-1912 (Tanzimat Çağında Bir Osmanlı Şehri), Çev. Işık Ergüden, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001.
• Bardakoğlu, Ali, “Buluğ”, DİA, cilt VI (1993), s. 413-414.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Edirne Askeri Kassamı’na Ait Tereke Defterleri (1545-1659), Belgeler, Cilt III, sayı 5-6 (1966), s. 1-479.
• Bozkurt, Fatih, Tereke Defterleri ve Osmanlı Maddi Kültüründe Değişim (1785- 1875 İstanbul Örneği), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya 2011.
• Coşar, Asiye Mevhibe, “Türk Söz Varlığında Öksüz ve Yetim Kavramları”, Editörler: Emine Gürsoy Naskali ve Aylin Koç, Savaş Çocukları: Öksüzler ve Yetimler, İstanbul 2003, s. 295-308.
• Çanlı, Mehmet, “Eytam İdaresi-Sandıkları ve Osmanlı Devletinde Yetimlerin Ekonomik Haklarının Korunması”, Editörler: Emine Gürsoy Naskali ve Aylin Koç, Savaş Çocukları: Öksüzler ve Yetimler, İstanbul 2003, s. 59-86.
• Dönmez, İbrahim Kafi, “Yetim”, İA, cilt XIII (1986), s. 401-403.
• Establet, Colette ve Jean-Paul Pascual, Famillies et Fortunes a Damas: 450 Foyers Damascains en 1700, Institut Francais de Damas, Damas 1994.
• Kırbaç, Safiye, “Osmanlı Belgelerine Gore Birinci Dunya Savaşı YıllarındaAlmanya’ya Gonderilen Daruleytam Oğrencileri”, Editorler: Emine Gürsoy Naskali ve Aylin Koç, Savaş Cocukları: Öksüzler ve Yetimler, İstanbul 2003, s. 87-104.
• Koç, Aylin, “Öksüz ve Yetim Çocuklar İcin Kurulmuş Bir Eğitim Kurumu: Darüşşafaka”, Editorler: Emine Gürsoy Naskali ve Aylin Koç, Savaş Çocukları: Öksüzler ve Yetimler, İstanbul 2003, s. 183-193.
• Koçu, Reşat Ekrem, “Bedestan”, İA, cilt V (1961), s.2345-2362.
• Köse, Saffet, “Rüşd” DİA, cilt 35 İstanbul 2000, s. 298-300.
• Marcus, Abraham, The Middle East on The Eve of Modernity: Aleppo in The Eighteenth Century, Columbia University Press, New York 1989.
• Özcan, Tahsin, “Osmanlı Toplumunda Yetimlerin Himayesi ve Eytâm Sandıkları”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakultesi Dergisi, Sayı 14 (2006), s. 103-121.
• Özcan, Tahsin, Osmanlı Para Vakıfları: Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
• Özdeğer, Hüseyin, 1463-1640 Yılları Bursa Şehri Tereke Defterleri, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakultesi Yayınları, İstanbul 1988.
• Öztürk, Said, “Osmanlı İlmiye Teşkilatında Kassamlık Müessesesi”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakultesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı 15: M. Munir Aktepe’ye Armağan (1997), s. 393-429.
• ___________, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asır İstanbul Tereke Defterleri (Sosyo-Ekonomik Tahlil), Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1995.
• Panzac, Daniel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), Çev. Serap Yılmaz, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997.
• Pardoe, Julia, Şehirlerin Ecesi İstanbul: Bir Leydinin Gözüyle 19. Yuzyılda Osmanlı Yaşamı, Çev. Banu Buyukdal, Kitap Yayınevi, İstanbul 2004.
• Sofuoğlu, Ebubekir, “Osmanlı Devletinde Yetimler İcin Alınan Bazı Sosyal Tedbirler”, Editorler: Emine Gürsoy Naskali ve Aylin Koç, Savaş Çocukları: Öksüzler ve Yetimler, İstanbul 2003, s. 49-58.
• Yurdakul, İlhami, Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatında Reform (1826-1876), İletişim Yayınları, İstanbul 2008.