19. YÜZYIL UYGUR SÖZLÜĞÜNDE GEÇEN BAZI MİTSEL SÖZCÜKLER ÜZERİNE

Yıl 2016, Cilt: 6 Sayı: 12, 17 - 33, 10.07.2016

Fikret Yıldırım

Öz

Robert Barkley Shaw’ın A Sketch
of the Turki Language as Spoken in Eastern Turkistan (Kàshghar and Yarkand)
adlı Uygurca‐İngilizce sözlüğü Yeni Uygurca ve Uygur kültürü üzerine çalışan
araştırmacılar için önemli bir kaynaktır. Shaw, sözlüğünde basit düzeyde Yeni
Uygurca sözcüklerin İngilizce karşılıklarını vermekle yetinmemiş kimi zaman
Uygurlar ve diğer Türk topluluklarının kültürel özellikleri hakkında da
ayrıntılı bilgiler vermiştir. Sözlükte, Uygurların mitsel inançları, büyü ile
ilgili aktiviteleri ve batıl inançları ile ilgili madde başı sözcüklere de yer
verilmiştir. Makalemizde ise özellikle Uygurlar arasında kâhinlere, büyücülere
ya da şamanlara verilen adlar üzerinde durduk. Shaw’ın sözlüğünde tespit
ettiğimiz bu alana ait altı sözcüğün (rambal [ رمبال rambal], ḳuşnaç [ قوشناچ
qushnâch], yaġrünçi [ ياغرونچي yaghrün‐chi], sinci سينچي] sin‐chi], arbaḳçi [ ارباقچي
arbáq‐chi] ve közluk [ كوزلوک köz‐luk]) kökenleri ve kültürel arka planları
hakkında kısaca bilgi verdik. Ayrıca Uygurlarda yas geleneği ile ilgili olarak ḳaraliḳ
قاراليق] qara‐liq] sözcüğü üzerinde durduk. Bu sözcük üzerinden dinlerin ve
kültürlerin birbirleri ile nasıl içi içe geçtiklerini göstermeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler

Uygurlar, Yeni Uygurca, Mitsel İnançlar, Kâhin, Büyücü, Robert Barkley Shaw, Etimoloji

Kaynakça

• Basilov, Viladimir N., “The ‘Shamanic Disease’ in Uzbek Folk Beliefs”, Shaman, Volume 3, Numbers 1 & 2, Spring/Autumn 1995, Second Edition, Revised and Expanded, 2009, p. 5-15.
• Bellér-Hann, Ildikó - Cesàro, M. Cristina - Harris, Rachel - Smith-Finley, Joanne (eds), Situating the Uyghurs Between China and Central Asia, Ashgate Publishing Ltd. Aldershot, 2007.
• Benson, Linda - Svanberg, Ingvar, The Kazaks of China, Essays on an Ethnic Minority, Studia Multiethnica Upsaliensia, No. 5, Almqvist & Wiksell International, Uppsala, 1988.
• Ch’ên Yüan, Western and Central Asians in China Under the Mongols: Their transformation into Chinese, Translated and annotated by Ch’ien Hsing-hai and L. Carrington Goodrich, Monumenta Serica Monograph XV, Published by Monumenta Serica at the University of California, Los Angeles, 1966.
• Clauson, Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford University Press, London, 1972.
• Cleaves, Francis Woodman, “Uighuric Mourning Regulations”, Journal of Turkish Studies / Türklük Bilgisi Araştırmaları, Volume 1, Edited by Fahir İz - Şinasi Tekin, Cambridge, 1977, p. 65-93.
• Çoruhlu, Yaşar, Türk Mitolojisinin Anahatları, Kabalcı, İstanbul, 2006.
• Doerfer, Gerhard, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit, I-IV, Steiner, Wiesbaden, 1963, 1965, 1967, 1975.
• Ercilasun, Konuralp, Tarihin Derinliklerinden 19. Yüzyıla Kâşgar, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2013.
• Eren, Hasan, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Bizim Büro Basımevi, Ankara, 1999.
• Giles, Herbert A., A Chinese-English Dictionary, Second Edition, Revised and Enlarged, Published in Shanghai, China and London, 1912.
• Gürsoy-Naskali, Emine - Duranlı, Muvaffak, Altayca-Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1999.
• Harris, Rachel, “Harmonizing Islam in Xinjiang: Sound and meaning in rural Uyghur religious practice”, On the Fringes of the Harmonious Society: Tibetans and Uyghurs in Socialist China, Edited by Trine Brox - Ildikó Bellér-Hann, Nias Press, Copenhagen, 2013, p. 293-317.
• Hey’et, Cevad, “Türklerin Tarihinde Renklerin Yeri”, Nevruz ve Renkler, Türk Dünyasında Nevruz İkinci Bilgi Şöleni Bildirileri, (Ankara, 19-21 Mart,1996), Sadık Tural - Elmas Kılıç (eds), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara, 1996, p. 55-61.
• Jarring, Gunnar, An Eastern Turki-English Dialect Dictionary, CWK Gleerup, Lund, 1964.
• Langer, Rita, Buddhist Rituals of Death and Rebirth: Contemporary Sri Lankan practice and its origins, Routledge, London, New York, 2007.
• Lessing, Ferdinand D., Mongolian-English Dictionary, University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 1960.
• Levitskaya, L. S. - Dıbo, A. V. - Rassadin, V. I., Etimologiçeskiy slovar tyurkskih yazıkov, Obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye leksiçeskiye osnovı na bukvu ‘Ḳ’, Rossiyskaya Akademiya Nauk, Institut Yazıkoznaniya, Izdatel’stvo Indrik, Moskva, 2000.
• Ma’rufov, Z. M., Uzbek Tiliniŋ İzoḫli Luġati, I-II, Moskva, 1981.
• Maḥmūd Kāşġarī, Divanü Lûgat-it-Türk, Translated by Besim Atalay, 5th ed., vol. IIV, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2006.
• Necip, E. N., Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Translated by İklil Kurban, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1995.
• Rahman, Abdülkerim, Uygur Folkloru, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1996.
• Raquette, Gustav, English-Turki Dictionary, Based on the Dialects of Kashgar and Yarkand, CWK Gleerup, Lund and Otto Harrassowitz, Leipzig, 1927.
• Räsänen, Martti, Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki, 1969.
• Röhrborn, Klaus, Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, III (anta-asanke), Franz Steiner Verlag GmbH, Wiesbaden, 1981.
• Sevortyan, Edvard Vladimiroviç, Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov, (Obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovı na glasnıye), Akademiya Nauk SSSR, Institut Yazıkoznaniya, Nauka, Moskva, 1974.
• Shaw, Robert Barkley, A Sketch of the Turki Language as Spoken in Eastern Turkistan (Kàshghar and Yarkand), With lists of names of birds and plants by J. Scully, Part II. Vocabulary, Turki-English, Baptist Mission Press, Calcutta, 1880.
• __________, Kâşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, Prepared by Fikret Yıldırım (with Turkish translation and supplements), Türk Dil Kurumu, Ankara, 2014.
• Steingass, Francis Joseph, A Comprehensive Persian-English Dictionary, Including the Arabic Words and Phrases to be met with in Persian literature, Crosby Lockwood and Son, Printed by W. H. Allen and Co., LTD., London, 1892.
• Temur, Nezir, Kırgız Türklerinde Sınçılık Geleneği ve Kırgız Sınçıları, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2014.
• Toker, İhsan, “Renk Simgeciliği ve Din: Türk Kültür Yapısı İçinde Ak-Kara Renk Karşıtlığı ve Bu Karşıtlığın Modern Türk Söylemindeki Tezahürleri Üzerine”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 50:2, 2009, p. 93-112.
• Toparlı, Recep - Vural, Hanifi - Karaatlı, Recep, Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2003.
• Türkçe Sözlük, Prepared by Şükrü Hâluk Akalın et al., 11th ed., Türk Dil Kurumu, Ankara, 2011.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, v. XI, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1979.
• Unat, Yavuz, “Kırânât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 25, (Kastilya-Kile), Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 2002, p. 437.
• Uyġur Tiliniŋ İzahliḳ Luġiti, I-VI, Milletler Neşriyati, 1990, 1991, 1992, 1994, 1995, 1998.
• Watson, James L., “The Structure of Chinese Funerary Rites: Elementary Forms, Ritual Sequence, and the Primacy of Performance”, Death Ritual in Late Imperial and Modern China, James L. Watson and Evelyn S. Rawski (eds), University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London, 1988, p. 3-19.
• Whitaker, H., Eastern Turki (as spoken in Turkistan), Part I, Grammar, Part II, Turki-English Vocabulary, Part III, English-Turki Vocabulary, Regimental Printing Press, 2nd Battalion, Rifle Brigade, Chaubattia, Uttar Pradesh, 1909.
• Yakup, Abdurishid, The Turfan Dialect of Uyghur, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden, 2005.