BİR OSMANLICILIK ÖRNEĞİ OLARAK SAVA PAŞA (1832-1904)

Yıl 2016, Cilt: 6 Sayı: 11, 147 - 184, 10.01.2016

Mahmut Akpınar

Öz

Osmanlı İmparatorluğu
milliyetçiliğin olumsuz etkilerine karşı Millet Sistemi yerine Osmanlıcılık
düşüncesini benimsemiştir. Bu düşünceyi Tanzimat döneminin başlamasıyla birlikte
yavaş yavaş bürokratik hayatta uygulamaya başlamıştır. Yani gayrimüslimlere bürokraside
istihdam sağlanmıştır. 1856 Islahat Fermanı’ndan sonra bürokrasi içindeki gayrimüslimlerin
sayısı gözle görülür bir şekilde artmıştır. Hatta daha sonraki yıllarda yirmi üçü,
kurulan hükümetlerde nazırlık yapmıştır. Bunlardan biri de Sava Paşa idi.
Mesleğe hekim olarak başlayıp daha sonra bürokrasi içinde devam eden Sava Paşa
mutasarrıf, vali, mektep müdürü ve nazır olarak kırk yılı aşkın bir süre
imparatorluğa hizmet etti. Bu hizmet süresi içinde Sava Paşa otoriter bir
devlet adamı görüntüsü vermiştir. Öte yandan birçok Tanzimat bürokratı gibi
Sava Paşa da ilimle uğraşmıştır. Tabii burada ilginç olan ise, bir Hristiyan
olarak paşanın İslam fıkhı ile ilgilenmesiydi. Devlete sadakatle hizmeti ve
fıkıhla ilgili çalışmalarındaki maksadı ile Sava Paşa Osmanlıcılığın dikkat
çeken örneklerinden biri olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Millet Sistemi, Osmanlıcılık, Hekim, Bürokrat, Entelektüel

Kaynakça

• Ruus Defteri, 235.
• Şehbenderlik Defteri, 1.
• Babıâli Evrak Odası Belgeleri (BEO.): 163450, 177141
• Dâhiliye Nezareti Sicil-i Ahval Defteri ( DH. SAİDd.): 1/52, 4/114, 4/350, 4/178, 10/613.
• Hariciye Nezareti Tercüme Odası ( HR. TO): 518/ 56.
• Hatt-ı Hümayunlar (HAT) : 47158.
• İradeler Dâhiliye (İ.DH): 36405, 39303, 41197-(2, 3), 42289, 47801, 60526, 60661, 61855, 63008, 71528, 87469, 99938.
• İradeler Dosya Usulü (İ.DUİT): 115/55-2, 144/36, 144/37, 144/38, 190/48, 190/49, 190/50,
• İradeler Girit (İ.MTZ. GR.): 289, 394, 497, 501, 595-(7, 17, 19), 601-10, 608, 614- (1,2), 623-(2, 3, 4), 625-3, 628-3, 629-(4, 5).
• İradeler Hariciye (İ.HR.): 16877, 16879.
• İradeler Şura-yı Devlet (İ.ŞD.) : 1435, 2449/35-(3,4).
• İradeler Taltifat (İ.TAL.) : 313/ 1321.
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF. MKT.): 60/143.
• Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV): 16/19.
• Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT. MHM): 279/51, 308/10, 380/44, 380/60-(5,6, 8), 382/11, 385/17, 389/69, 394/91, 396/12, 398/59, 429/87, 444/75, 456/69, 456/72, 487/36, 487/37.
• Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret ve Devâir Yazışmalarına Dair Belgeler (A.MKT.NZD.): 11/56.
• Yıldız Esas Evrakı (Y.EE): 43/14, 75/24, 75/25, 80/50, 114/12, 138/3.
• Yıldız Perakende Evrakı Adliye ve Mezâhib Nezareti Maruzâtı (Y.PRK. AZN.):4/53-3.
• Yıldız Perakende Evrakı Arzuhâller ve Jurnaller (Y.PRK. AZJ.): 10/8.
• Yıldız Perakende Evrakı Hariciye Nezareti Maruzatı (Y.PRK. HR): 5/3.
• Yıldız Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı (Y.PRK. UM.): 8/58.
• Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS.): 180/93, 182/9-4.
• Yıldız Sadaret Resmî Maruzat Evrakı (Y.A.RES): 1/46, , 1/59, 32/30, 121/10.
• Salnâme-i Devlet-i Âliyye-i Osmâniyye, 1287, 1288, 1304.
• La Turquie, 07 Juin 1878.
• Tasvir-i Efkâr Gazetesi, 397, 3 safer 1283.
• The Levant Herald, 26 November 1867.
• The Levant Herald and Eastern Express, 14 November 1883.
• The Levant Herald and Eastern Express, 19 December 1883.
• The Levant Herald and Eastern Express, 9 January 1884.
• The Levant Herald and Eastern Express, 20 February 1884.
• The Levant Herald and Eastern Express, 17 March 1884.
• The Levant Herald and Eastern Express, 26 March 1884.
• The Levant Herald and Eastern Express, 21 May 1884.
• The Levant Herald and Eastern Express, 3 September 1884.
• The Levant Herald and Eastern Express, 27 May 1885.
• Vakit Gazetesi, 5 Ağustos 1875.
• Vakit Gazetesi 11 Aralık 1875.
• Vakit Gazetesi 13 Aralık 1875.
• Vakit Gazetesi 17 Aralık 1875.
• AKPINAR, Mahmut, Osmanlı Devleti’nde Şehbenderlik Müessesesi, Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas, 2001.
• ---------------, “Bir Saray Hekiminin Serencamı: İstefanaki Karatodori (1789-1867)”, C.Ü İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 14/1, Sivas 2010, s. 173-184.
• ---------------, “Bir Tanzimat Bürokratının Portresi”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVIII, S. 2, İzmir, 2013, s. 329-354.
• AYDIN, Mithat, “Osmanlı İngiliz İlişkilerinde İstanbul Konferansı’nın Yeri”, OTAM, S. 17, Ankara, 2005, s. 101-115.
• AYDIN, Mahir, Şarkî Rumeli Vilâyeti, TTK Basımevi, Ankara, 1992.
• ---------------, Girit Sarı Kitap, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2008.
• BARSOUMAIN, Hagop, “The Dual Role of the Armenian Amira Class within the Ottoman Government and the Armenian Millet (1750-1850)”, Christians and Jews in the Ottoman Empire, Holmes- Meier Publishers, New York-London, 1982, s. 171- 184.
• BOURNE, Kenneth, “İngiltere ve Girit İsyanı, 1866- 1869”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Çev. Y.Tekin Kurat, C. I, S. 1 (Ankara 1963), s. 249-274.
• BÖLÜKBAŞI, Ö. Faruk, Tezyid-i Varidat ve Tenkih-i Masarifat II. Abdülhamid Döneminde Mali İdare, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi Yayınları, İstanbul, 2005.
• CELALEDDİN Paşa, Mahmud, Girid İhtilali Tarihi 1282-1285, Türkçe Yazma, No: 4150.
• CENGİZ, Hasan Ali, Girit İsyanları (1866-1908), Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Edirne, 1999.
• CEVAD, Mahmud, Maârif-i Umûmiye Nezâreti Târihçe-i Teşkîlât ve İcraâtı, Haz. Taceddin Kayaoğlu, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2001.
• CEVDET Paşa, Ahmet, Maruzat, Hzl. Yusuf Halaçoğlu, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1980.
• DADYAN, Saro, Osmanlı’da Ermeni Aristokrasisi, Everest Yayınları, İstanbul, 2011.
• DANİŞMEND, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. IV, Türkiye Yayınevi İstanbul, 1972.
• DAVISON, Roderic H., “Vienna As A Major Ottoman Diplomatic Post in the Nineteenth Century”, Nineteenth Century Ottoman Diplomacy and Reforms, Isis Press, Istanbul, 1999, s. 257- 279.
• ---------------, “The Ottoman-Greek Fronteir Question”, Ottoman Diplomacy and Reforms.
• DEVEREUX, Robert, The First Ottoman Constitutional Period, The Johns Hopkins Press, Baltimore, 1963.
• DAVİSON, Roderic H., Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform, 1856-1876, Çev. Osman Akınhay, Agora Kitaplığı, İstanbul, 2005.
• ENGİN, Emel, Mekteb-i Sultani’den Galatasaray Lisesi’ne, Giza Yayıncılık, 2. Baskı, İstanbul, 2012.
• ENGİN, Vahdettin, Rumeli Demiryolları, Eren Yayıncılık, İstanbul,1993.
• ---------------, Mekteb-i Sultanî, Galatasaraylılar Derneği, İstanbul, 2003.
• ERGİN, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, C. I-IV, Eser Matbaası İstanbul, 1977.
• ERHAN, Çağrı, Türk-Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, İmge Yayınları, Ankara, 2001.
• ERYILMAZ, Bilal, Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İşaret Yayınları, İstanbul, 1992.
• FINDLEY, Carter V., Kalemiyeden Mülkiyeye- Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1996.
• ---------------, “The Acid Test of Ottomanism: The Acceptance of Non-Muslims in the Late Ottoman Bureaucracy”, CJOE, Holmes- Meier Publishers New York-London, 1982, s. 339-368.
• GEDİKLİ Fethi, “İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ne Zaman Kuruldu?”, İ.Ü Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. LXIX/, S. 1-2, İstanbul, 2011, s. 91-104.
• GENCER, Bedri: “Osmanlı Kozmopolitanizmi için Tabiî Hukuk Teorisi”, Bilimnâme, C. XIII, S. 2, Kayseri 2007, s. 7-36.
• İHSANOĞLU, Ekmeleddin, “Dârülfünûn Tarihçesine Giriş (II) Üçüncü Teşebbüs: Dârulfünûn-ı Sultânî”, Belleten, S. 218, Ankara 1993, s. 201-239.
• İNAL, İbnülemin Mahmud Kemal, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, C. I-II, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2013.
• Karaca, Taha Niyazi, Büyük Oyun, Timaş Yayınları, İstanbul, 2011.
• Karlıağa, Bekir, Islahatçı Bir İslam Düşünür Tunuslu Hayreddin Paşa ve Tanzimat, Mahya Yayınları, İstanbul, 2013.
• KASAP, Sevilay, “Osmanlı Merkez Bürokrasisinde Gayrimüslimlerin İstihdamı”, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2011.
• KAYAOĞLU, Taceddin, Osmanlı Hariciyesinde Gayr-i Müslimler (1852-1925), TTK Basımevi, Ankara, 2013.
• KENANOĞLU, Macit M., “Sava Paşa”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.XXXVI, Ankara, 2009, s. 183-184.
• KILIÇ, Musa, “Bir Ermeni Bürokratın Portresi: Vezaret Rütbesine Ulaşan İlk Gayrimüslim Karabet Artin Davud Paşa”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, C. VII, TTK Basımevi, Ankara, 2014, s. 33-44.
• KIRMIZI, Abdülhamit, II. Abdülhamid (1887-1908) Osmanlı Bürokrasisinde Gayrimüslimler, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1998.
• KOCA, Ferhat, “Osmanlılar Döneminde Gayr-i Müslim Bir İslam Hukukçusu: Sava Paşa Ö.1901, Hayatı, Eserleri ve İslam Hukukuna Dair Görüşleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 6, 2005, s. 93-101.
• KOCABAŞ, Süleyman, Sultan Abdülaziz ve I. Meşrutiyet, Vatan Yayınları, İstanbul, 2001.
• KOLOĞLU, Orhan, “Osmanlı Basınında 1865 Kolera Salgını, İstanbul Sağlık Konferansı ve Mirza Malkom Han”, Osmanlı Bilim Araştırmaları Dergisi, C. VI, S. 2, İstanbul, 2005, s. 139-150.
• KOSTOPOULOU, Elektra, The Muslim Millet of Autonomous Crete: An Exploration into Its Origins and Implications, Boğaziçi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2009.
• KUNERALP, Sinan, Son Osmanlı Erkân ve Ricali, Isis Press, İstanbul, 1999.
• KUNTAY, Mithat Cemal, Namık Kemal Devrinin İnsanları ve Olayları Arasında, C. II/ II, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010.
• KURAT, Yuluğ Tekin, “Çok Milletli Bir Ulus Olarak Osmanlı İmparatorluğu”, Osmanlı, C. IV, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s. 217-222.
• ---------------, Henry Layard’ın İstanbul Elçiliği, DTCF Yayınları, Ankar, 1968.
• KURŞUN, Zekeriya, Küçük Said Paşa (Siyasi Hayatı, İcraatları ve Fikirleri) 1838-1914, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1991.
• KUSHNER, David, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu (1876-1908), Çev. Ş.S. Türet, R. Ertim- F. Erdem, Kesit Yayınları, İstanbul, 2009.
• KÜÇÜK, Cevdet, “Osmanlılarda ‘Millet Sistemi’ ve Tanzimat”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. IV, İstanbul, 1985, s. 1007- 1024.
• ---------------, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı (1878-1897), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1986.
• MISMER, Charles, İslam Dünyasından Hatıralar, Çev. Mehmet Rauf, Bedir Yayınları, İstanbul, 1975.
• MORDTMANN, A.David, İstanbul ve Yeni Osmanlılar, çev. Gertraude Habermann- Songu, Pera Yayıncılık, İstanbul, 1999.
• Namık Kemal’in Husûsî Mektupları II, hzl. Fevziye Abdullah Tansel, TTK Basımevi, Ankara, 2013.
• OĞUZ, Ahmet, Birinci Meşrutiyet Kanun-ı Esasi ve Meclis-i Mebusan, Grafiker Yayınları, Ankara, 2010.
• ORHONLU, Cengiz, “Tercüman”, MEB İslam Ansiklopedisi, C.XII/1, Ankara 1979, s. 175-181.
• ORTAYLI, İlber, Osmanlı Toplumunda Aile, Pan Yayıncılık, , İstanbul, 2007.
• ---------------, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi”, Türkler, C. X, Ankara 2002, s. 216- 220.
• ---------------, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Hil Yayınları, İstanbul, 1995.
• ÖRENÇ, Ali Fuad, Yakın Dönem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, Doğu Kütüphanesi, İstanbul, 2006.
• ÖZCAN, Uğur, II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı-Karadağ Siyasi İlişkileri, TTK Basımevi, Ankara, 2012.
• PAKALIN, Mehmed Zeki, Sicill-i Osmanî Zeyli, hzl. Serdar Sakin, C. XVI, TTK Yayınları Ankara, 2008.
• SALAHİ, Mehmed, Girid Meselesi (1866-1869), hzl. Münir Aktepe, Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul, 1967.
• Hâriciyye Nezâret-i Celîlesi Sâlnâmesie, C. II, hzl. Ahmed Nezih Galitekin, İşaret Yayınları, İstanbul, 2003.
• SARIYILDIZ, Gülden, “Karantina Meclisinin Kuruluşu ve Faaliyetleri”, Belleten, C. LVIII, S. 222, Ankara 1994, s. 329- 376.
• Sava Paşa, İslam Hukuku Nazariyatı Hakkında Bir Etüt, C I-II, Çev. Baha Arıkan, Diyanet İşleri Reisliği Yayınları, Ankara, 1955-1956.
• SHMUELEVITZ, Aryeh, “Millet Sistemi ve Musevi Cemaati”, Osmanlı, C. IV, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara,1999, s. 322- 325.
• SHAW, Stanford, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Azınlık Sorunu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. IV, Çev. Ahmet Günlük, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s. 1002-1006.
• SONYEL, Salahi, Minorities and The Destruction of The Ottoman Empire, TTK Basımevi Ankara, 1993.
• ---------------, “Hıristiyan Azınlıklar ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemi”, Yeni Türkiye Dergisi, S. 38, Ankara, 2001, s. 687-691.
• SÖNMEZ, Ali, Zaptiye Teşkilatı’nın Kuruluşu ve Gelişimi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2005.
• SÖZEN, Zeynep, Fenerli Beyler, 110 Yılın Öyküsü (1710-1821), Aybay Yayıncılık, İstanbul, 2000.
• ŞİMŞİR, Bilal N., Rumeli’den Türk Göçleri, TTK Basımevi, Ankara, 1989.
• ŞAŞMAZ, Musa, British Policy and Application of Refroms For the Armenians in Eastern Anatolia 1877-1897, TTK Basımevi Ankara, 2000.
• TAŞBAŞ, Cemal, Sava Paşa’nın Girit Valiliği (188-1887), İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• TEKELİ, İlhan, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Eğitim Sistemindeki Değişmeler”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. II, İletişim Yayınları,İstanbul, 1985, s. 456-475.
• TEKELİ, İlhan-İLKİN, Selim, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, TTK Basımevi, Ankara, 1991.
• TÜRKGELDİ, Ali Fuat, Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye, C. III, hzl. B. Sıtkı Baykal, TTK Basımevi, Ankara,1987.
• UÇMAN, Abdullah, “Şemseddin Sami”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, C. II, İstanbul, 2008, s. 580-582.
• UNAT, Faik Reşit, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, TTK Basımevi, Ankara,1987.
• ÜLMAN, Yeşim Işıl, “Mekteb-i Tıbbiye’nin 1850-1851 Öğretim Yılı Faaliyet Raporu ve Mezuniyet Töreni”, Osmanlı Bilim Araştırmaları, C.IV, S. 1, İstanbul, 2002, s. 57-64.
• VEINSTEIN, Gilles, “Osmanlı Yönetimi ve Tercümanlar Sorunu”, Osmanlı, C. VI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 256- 263.
• YÖRÜK, Ali Adem, Mekteb-i Hukuk’un Kuruluşu ve Faaliyetleri (1878-1900), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2008.
• ZÜRCHER, Eric Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul, 1998.