FAKRU’D-DEM TERİMİ VE KLASİK TÜRKÇE TIP METİNLERİNDEKİ EŞ ANLAMLILARI

Yıl 2019, Cilt: 9 Sayı: 18, 217 - 235, 25.07.2019

Meryem Arslan

https://doi.org/10.33207/trkede.597944

Öz

Bu çalışmada fakru’d‐dem çerçevesinde Türkçede kan eksikliği, kan yetersizliğiyle ilgili

sözcüklere yer verilmiş ve fakru’d‐demle eş anlamlı sözcükler ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Konunun amacı, söz konusu metinlerde Türkçede kan eksikliği terimlerini tespit etmek, onların

kullanıldığı dönemleri, terimlerdeki değişimleri belirlemek ve bu yolla hem Türkçe tıp

terimlerine hem sözcük tarihine hem de eş anlamlı sözcüklerin oluşumuna etki eden süreçlere

katkılar sunmaktır.

Çalışmanın sınırlılıkları, dönem, metin türü ve terime göre değişmektedir. Metin türü, bu

dönemde yazılan Türkçe tıp metinleridir. Terim, kan eksikliği, kansızlık ile ilgili fakru’d‐dem

terimi ve onun eş anlamlılarıdır. Dönem, Batı Türkçesidir. Bu dönem de 14. ve 20. yüzyıllar

arasıyla sınırlandırılmıştır. Bu süreçte yazılmış 19 eser, çalışmanın verilerini toplamak için

seçilmiştir. Bu metinler aynı zamanda çalışmanın malzemesini de oluşturmaktadır.

Tıp metinlerinde kansızlık, ḳan az olmaḳ; ḳan az olup bedene vefa itme‐; kıllet‐i dem; taḳlîl‐i dem ol‐;

ḳanları u ruhları az ol‐; faḳru’d‐dem ve faḳîrü’d‐dem biçimleriyle karşılanmıştır. 20. yüzyıl dışında

faḳru’d‐dem ve faḳîrü’d‐dem sözcüklerinin kullanımına rastlanmamıştır. Görüldüğü gibi daha

önceki yüzyıllarda kansızlık, kan, dem biçimlerine gelen az ve ḳıllet ile oluşturulmuş

tamlamalarla ifade edilmiştir. Bu sözcükler, yerlerini 20. yüzyılda faḳr veya faḳîr biçimine

bırakmış gibi görünmektedir.

Türkçede kansızlıkla ilgili terimler burada sınırlı sayıda metin örnekleriyle incelenmiştir.

Türkçe tıp metinleri sayısı düşünüldüğünde bu örneklemin çok az olduğu görülecektir.

Konuyla ilgili kesin sonuçların tüm metinlerin incelenmesiyle çıkarılacağı belirtilmelidir.

Anahtar Kelimeler

kansızlık, eş anlamlılık, klasik Türkçe tıp metinleri, tıp terimleri

THE TERM OF FAKRU’D-DEM AND ITS SYNONYMS IN CLASSICAL TURKISH MEDICINE TEXTS

Öz

In this study, in the context of fakru’d-dem, the words related to blood deficiency and anemia in Turkish were included and the synonymous of fakru’d-dem were introduced. The aim of the subject is to determine the terms of blood deficiency in Turkish texts, to determine the periods in which they are used, to determine the changes in terms, and to contribute to the processes that affect the terms of both Turkish medicine and the word history and the formation of synonyms.

The limitations of the study vary according to the term, text type and term. The text type is Turkish medical texts written during that period. The term is the term fakru’d-dem and its synonyms for the lack of blood, anemia. The period is Western Turkish. This period was limited to the 14th and 20th centuries. 19 works written in this process were selected to collect the data of the study. These texts also constitute the material of the study.

These words (ḳan az olmaḳ; ḳan az olup bedene vefÀ itme-; kıllet-i dem; taḳlìl-i dem ol-; ḳanları u rÿóları az ol-; faḳru’d-dem ve faḳīrü’d-dem) are used for anemia in medical texts. Except for the 20th century, the use of the words faḳru’d-dem and faḳīrü’d-dem was not observed. As it can be seen, in earlier centuries, kan azlıgı, kıllet-i dem are expressed in anemia. These words appear to have been replaced by faḳr or faḳìr in the 20th century.

The terms related to anemia in Turkish are examined here with a limited number of texts. When the number of Turkish medical texts is considered, this sample will be seen to be very small. It should be noted that the final results will be derived from all texts.

Anahtar Kelimeler

anemia, synonym, classical Turkish medical texts, medical terms

Kaynakça

• Akkuş, Mücahit, Ali Münşi’nin Tercüme-i Ebubekir Er-Razi Adlı Eseri (Söz Dizimi Ve Anlambilim Çalışması), Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Kırıkkale, 2018, s. 135-165.
• Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK Yayınları, 1. Baskı, Ankara, 1995, s. 514-515.
• Aksan, Doğan, Türkçenin Sözvarlığı. Engin Yayınevi, 1. Baskı, Ankara, 1996, s. 71.
• Aksaraylı, Zeynep Atiye, Bir 19. YY. (H. 1257) Metni Olan Ma Hazar’ın Dil İncelemesi (İmlâ, Ses Bilgisi ve Şekil Bilgisi Özellikleri İncelemesi – Metin, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Manisa, 2013.
• Aktürk, Ekin Maddetü’l-Hayat (İnceleme-Metin-Dizin), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale, 2012.
• Arslan, Meryem Kitâb-ı Tercüme-i Tezkire-i Dâvûd Fî İlmi’t-Tıbb (Metin-Dizinler-Sözlük), Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Adana, 2014.
• Ay, Ümran, Nidâî-Dürr-i Manzum (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2000.
• Baluken, Necla, Şifaü’l-Fuad Li-Hazret-i Sultan Murad (Zeynel Abidin Bin Halil) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin, Bingöl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Bingöl, 2016.
• Demir, Aydın, Hulasa (1.-50. Sayfalar) (İnceleme-Metin-Sözlük), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2010.
• Derviş Nidai, Menafiu’n-Nas, 3385/87v, Suud Kütp, vr. 2b
• Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2010.
• Dinar, Talat, Müderris Hasan Efendi’nin Gayetü’l-Münteha Fi-Tedbiri’l-Merza’sı (Hastalıkların Tedavisinde En Son Nokta) (İnceleme-Metin-Dizinler), Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Denizli, 2013.
• Doğan, Nuh, “Türkiye Türkçesi Fiillerinde Eş Anlamlılık”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 4, S. 19/4, 2011, s. 78-88.
• Günçavdı, Ayşenur, Mehmed’in İlāc-Nāme’si (İnceleme-Metin-Dizin), Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli, 2013.
• Güven, Meriç, Abdülvehhâb Bin Yusuf’un Müntehab-ı Fi’t-Tıbb’ı (Dil İncelemesi-Metin-Dizin), Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Denizli, 2005.
• Hatipoğlu, Vecihe, “Eş Anlamlı Sözcük Var Mıdır?”, Türk Dili, Ekim, C. 23, S. 229, Ankara, 1970.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin ve Unat, E. Kadri, Osmanlıca Tıp Terimleri Sözlüğü, (Yayımlayan: S. Vural), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2004.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin ve Şeşen, Ramazan, Osmanlı Tıbbi Bilimler Literatürü Tarihi, (C. 1), IRCİCA Yayınları, İstanbul, 2008.
• Kartal, Dursun, Ahmed Bin Bâlî – Mecmaü’l – Mücerrebât (Giriş - İnceleme (Şekil Bilgisi) – Metin - Dizinler [116-166. Varaklar Arası]-Sözlük), Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bolu, 2016.
• Kaya Elif, Enva-ı Emraz: İnceleme-Metin-Dizin, Çanakkale On sekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale, 2009.
• Kaya, Emel, Muhyiddin Mehî’nin Müfîd (Nazmü’t-Teshîl) Adlı Eseri (İnceleme-Metin-Dizin) ve Bu Eserin XV. Yüzyıl Türk Tıp Dilinin Oluşmasındaki Yeri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya, 2008.
• Kaya, Esma, Uykusuzluk 1. Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Basılmamış Lisans Tezi, Niğde, 2018.
• Kıran, Zeynel, Saussure’den Günümüze Dilbilim Akımları, Ankara, 1986.
• Korkmaz, Zeynep, Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, 1. Baskı, Ankara, 1992.
• Külcü, Melek, Cerrah Mesud Hulasa (Dil Özellikleri-Metin-Dizin), Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale, 2009.
• Okumuş, Necdet, Muhammed Bin Mahmud Şirvanî’nin (XV. Yüzyıl) Göz Hastalıklarına Ait Mürsid Adlı Eseri (İnceleme-Metin- Sözlük- İndeks), Ege Üniversitesi Deontoloji ve Tıp Tarihi Programı, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir, 1998.
• Pilten, Şahru, Türkçede Eş Anlamlılık. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2008.
• Saim Ali, “Uykusuzluk 1”, Seririyat Mecmuası, Ağustos 1357, s. 262-280.
• Sarı, Mustafa, “Türkiye Türkçesinde Eş Anlamlılık İle İlgili Bazı Sorunlar”, Turkish Studies, C. 6, S.1, 2011, s. 533-538.
• Telli, Burak, Kenzü’s-Sıhhatü’l-Ebdâniyye Eser-i Mürşid-i Osmaniyye (İnceleme-Metin-Gramatikal Dizin-Tıpkıbasım), Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora tezi, Adıyaman, 2017.
• Tokat, Feyza, Tuhfetü’l- Erîbi’n- Nâfia Li’r-Rûhânî Ve’t-Tabîb, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Denizli, 2012.
• Uçar, İlhan, “Türkçede Eş Anlamlılık ve Eski Anadolu Türkçesi Tıp Yazmalarında Eş Anlamlı Kelime Kulanımı”, ZfWT, C. 2, S.1, 2010, s. 37-48.
• Uysal, Feriştah Funda, Mücerrebname Edisyon Kritik İncelemesi ve Dizini, Muğla Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla, 2010.
• Vardar, Berke, Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, ABC Yayınları, İstanbul, 2002.
• Yavuz, Yasemin, Hekim Hayreddin’in Kitab–ı Āḳrābādīn’i, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2008.
• http://www.tdk.gov.tr/index