OSMANLI CAMİLERİNİN MİHRAPLARINDA YER ALAN TEKFUR SARAYI ÇİNİ ÖRNEKLERİ

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 27, 243 - 279, 31.01.2024

Dilek Çakır

https://doi.org/10.33207/trkede.1355165

Öz

Dini yapılarda iç mekanın en önemli elemanı olan mihraplar, cami ve mescidlerde namaz sırasında dönülecek kıble yönünü gösteren hücreye denilmektedir. Mihraplar, yapıldıkları dönem ve bölgesel özellikler dikkate alındığında malzeme, form, teknik ve süsleme özellikleri açısından farklılık göstermektedirler. Özellikle İslam mimarisinde mihrap ve mihrap duvarını süslemek bir gelenektir ve süsleme elemanı olarak taş, alçı, çini, tuğla ve ahşap gibi farklı malzemeleri görmek mümkündür. Önemli bir geçmişe sahip olan çini bezemenin mihraplar üzerindeki uygulamaları oldukça eskiye dayanmakta, çinili mihraplarda farklı teknik ve kompozisyonların kullanıldığı örnekler karşımıza çıkmaktadır. Özellikle 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı mimarisinde çok fazla kullanılan sıraltı tekniğindeki çinilerin mihraplarda daha çok tercih edildiğini, 17. yüzyılda da benzer uygulamalar devam etmekte olduğunu görmekteyiz. 18. yüzyılda da Tekfur Sarayı atölyesinde üretilen sıraltı tekniğinde çinilerin mihraplar üzerinde örneklerine rastlanmaktadır. Lale Devri olanak bilinen 18. yüzyılda, Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa İznik çiniciliğini yeniden canlandırmak istemiş ve İstanbul’da Eyüp semti yönündeki eski Bizans yapısı olan Blakhernai Sarayı kompleksinin bir parçası durumundaki Tekfur Sarayı’nın yakınında bir çini atölyesi kurdurmaya karar vermiştir. Fermanlardan çini imalatı için İznik kadısından atölyede çalışmak üzere çini ustaları, malzeme ve fırınların planlarının gönderilmesini istediği anlaşılmaktadır. Yayınlarda Osmanlı dönemine ait farklı yapılarda, farklı düzenlemeler içinde karşımıza çıkan Tekfur Sarayı çinilerinin genel özellikleri üzerinde durulmuş, çinilerin tasarım ve kompozisyon özellikleri üzerine derinlemesine bir araştırma yapılmamıştır. Çalışmamızda sadece Osmanlı dönemi camilerinin mihraplarında görülen Tekfur Sarayı üretimi çiniler üzerinde durulacaktır. Amacımız, bu döneme ait tespit edilen camilerin mihraplarında görülen Tekfur Sarayı üretimi çinilerin, mihraplar üzerindeki yerleşim düzenlerini, renk, motif ve kompozisyon özelliklerini inceleyerek değerlendirmektir.

Anahtar Kelimeler

Tekfur Sarayı Çinileri, Çini, Mihrap, Osmanlı, 18. Yüzyıl

Kaynakça

• Ahmet Refik (Altınay) (1932), “İznik Çinileri”, Darülfûnun Edebiyat Fakültesi Mecmuası, VIII., 36-53.
• ALTAŞ, Naciye (2010), “Vakıflar Genel Müdürlüğünün Kaçakçılıkla Mücadele Çalışmaları -Yurtdışından Getirilen Vakıf Kültür Varlıkları-”, Vakıflar Dergisi, 33, 145-158.
• ARIK, Oluş (2007), “Çininin Tarihçesine Kısa Bakış”, Anadolu Toprağının Hazinesi Çini Selçuklu ve Beylikler Çağı Çinileri, Kale Grubu Kültür Yayınları, İstanbul, 25-36.
• ARSEVEN, Celal Esad (1966), “Mihrab”, Sanat Ansiklopedisi, 3, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1247.
• ASLANAPA, Oktay (1984), Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• ASLANAPA, Oktay (1986), Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılâp Kitabevi, İstanbul.
• ATAK, Erkan (2019), Anadolu Camilerinde Lâle Devri Üslubu, Gece Akademi, Ankara.
• ATASOY, Nurhan ve RABY, Julian (1989), İznik Seramikleri, Alexandrian Press, Londra.
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı, (1973), Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri 885-886 (1453-1481) III. Baha Matbaası, İstanbul.
• BAĞCI, Serpil (2009), “Osmanlı Mimarisinde Boyalı Nakışlar”, Haz. Halil İNALCIK ve Günsel RENDA, Osmanlı Uygarlığı 2, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 737-757.
• BAKIRER, Ömür (1976), Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrabları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• BAYHAN, Ahmet Ali (1997), Mısır’da Osmanlı Devri Mimarisi, Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• CANTAY, Gönül (2002), “Cezeri Kasım Paşa Külliyesi”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu V, Tebliğler, Eyüp Belediyesi Yayınları, İstanbul, 116-121.
• CRESWELL, K.A.C. (1989), A Short Account of Early Muslim Architecture, Cairo: The American University in Cairo Press.
• ÇELEBİ, Rezan (1994), “Kandilli Camii”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 4, Kültür Bakanlığı ve Tarik Vakfı Yayınları, İstanbul, 410.
• ÇOBANOĞLU, Ahmet Vefa ve KAPLAN, Gülcan (2018), “Üsküdar Ahmediye Camii ve Kaybolan Kâbe Tasvirli Çini Panosu”, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu X, (19-20-21 Ekim 2018), Bildiriler III, Üsküdar Belediyesi, İstanbul, 235-265.
• DEMİRİZ, Yıldız (2005), Osmanlı Kitap Sanatında Doğal Çiçekler, Yorum Sanat, İstanbul.
• DEMİRSAR ARLI, Belgin ve ALTUN, Ara (2008), Anadolu Toprağının Hazinesi Çini Osmanlı Dönemi, Kale Grubu Kültür Yayınları, İstanbul.
• DİEZ, Ernst (1960), “Mihrab”, İslam Ansiklopedisi, 8, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 294-295.
• ERDOĞAN, Göksel (2021), “Topkapı Sarayında Bulunan Mescitler ve Namazgâhlar”, Milli Saraylar Sanat-Tarih-Mimarlık Dergisi, 20, 117-135.
• EYİCE, Semavi (1993), “Cezerî Kasım Paşa Camii”, TDV İslam Ansiklopedisi, 7, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 507-508.
• EYİCE, Semavi (1994), “Tekfur Sarayı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 7, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 233-235.
• EYİCE, Semavi (1998), “Ağalar Camii”, TDV İslam Ansiklopedisi, 1, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 464.
• GÜNDOĞDU, Hamza (2012), “Osmanlı Klasik Dönem Sonu Külliye Anlayışı Bağlamında Üsküdar Yeni Valide Külliyesi”, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VII, (2-4 Kasım 2012), Üsküdar Belediyesi, İstanbul, 115-137.
• KHEDR, Mohamed Abouseif Abdelazeim (2016), İstanbul’daki Paşa Camilerinin Mihrapları (Kahire’deki Osmanlı Dönemi Mihraplarından Seçilen Örneklerle Karşılaştırılması), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• KOÇU, Reşad Ekrem (1958), “Ağalar Cami”, İstanbul Ansiklopedisi, 1, İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, İstanbul, 247.
• KOÇU, Reşad Ekrem (1960), “Balat Camii”, İstanbul Ansiklopedisi, 4, İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, İstanbul, 1965-1966.
• KOÇU, Reşad Ekrem (1965), “Cezeri Kasım Paşa Camii”, İstanbul Ansiklopedisi, 7, İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, İstanbul, 3539.
• KONYALI, İbrahim Hakkı (1976), Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi 1, Türkiye Yeşilay Cemiyeti Yayınları, İstanbul.
• NECİPOĞLU, Gülru (1990), “From İnternational Timurid To Ottoman: A Change of Taste in Sixteenth-Century Ceramic Tiles”, Muqarnas, 7, 136-170.
• NECİPOĞLU, Gülru (2007), 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı Mimari, Tören ve İktidar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• ORTAYLI, İlber (2010), Mekânlar ve Olaylarıyla Topkapı Sarayı, Bank Asya Kültür Hizmetleri, İstanbul.
• ÖNEY, Gönül (1976), Türk Çini Sanatı, Yapı ve Kredi Bankası Yayınları, İstanbul.
• ÖZSAYINER, Zübeyde Cihan (2004), “Eyüp Cezeri Kasım Paşa Camiindeki Kabe Tasvirli Çini Pano Bağlamında Kabe Tasvirleri”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu VIII, Tebliğler, Eyüp Belediyesi Yayınları, İstanbul, 84-89.
• SÖNMEZ, Zeki (1987), “Türk Çiniciliğinde Tekfur Sarayı İmalatı Çinileri”, Antika, 27, 29-35.
• SÖNMEZ, Zeki (1997), “Türk Çiniciliğinde Tekfur Sarayı İmalatı Çiniler”, Ed. Ara ALTUN, Osmanlı’da Çini Seramik Öyküsü, Creative Yayıncılık, İstanbul, 215-236.
• SÖNMEZ, Zeki (2008), “Tekfur Sarayı Denemesi”, Ed. Selmin KANGAL, Anadolu Toprağının Hazinesi Çini Osmanlı Dönemi, Kale Grubu Kültür Yayınları, İstanbul, 37-44.
• TANMAN, Baha (1992), “Balat Camii ve Tekkesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, 5, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 7-8.
• THEUNİSSEN, Hans (2023), Tekfur Sarayı A History of an Ottoman Tile Workshop (c. 1719-52), Leiden. Topkapı Sarayı Müzesi Rehberi (2013), Bilkent Kültür Girişimi Yayınları, İstanbul.
• TURAN BAKIR, Sitare (2007), “Osmanlı Sanatında Bir Zirve İznik Çini ve Seramikleri”, Ed. Gönül ÖNEY ve Zehra ÇOBANLI, Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 279-308.
• UYSAL, Zekiye (2019), “Topkapı Sarayındaki III. Ahmet Kütüphanesi’nin Alçı Bezemeleri”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 26, 331-376.
• YENİŞEHİRLİOĞLU, Filiz (1982), “XVI. YY. Osmanlı Dönemi Yapılarında Görülen Mimari Süsleme Programlarında Mimar Sinan’ın Katkısı Var Mıdır?”, Mimarlık Dergisi, 5-6, 29-35.
• YENİŞEHİRLİOĞLU, Filiz (2003), “Tekfur Sarayı Çini Fırınları Kazısı 1995-2001”, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı (22-31 Mayıs 2002), 1, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 329-344.
• YENİŞEHİRLİOĞLU, Filiz (2007), “Tekfur Sarayı Çinileri ve Eyüp Çömlekçiliği”, Ed. Gönül ÖNEY ve Zehra ÇOBANLI, Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 349-361.
• YETKİN, Şerare (1986), Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Topkapı Sarayı Ağalar Camii, (2023, Şubat 14), Erişim Adresi: http://www.turkishculturalfoundation.org/pages.php?ID=82