Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçişte Dış Dinamikler

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 33 - 50, 27.03.2025

Gevher Nesibe Kariptaş , Rıfat Karakoç

https://doi.org/10.59886/tsbder.1601938

Öz

Çeşitli deneyimler ve birikimler toplumların siyaset anlayışında ve uygulamalarında farklılık ortaya çıkarmaktadır. Bu farklı durum bazı toplumların demokrasiye ve çok partili hayata geçiş sürecinde de görülmektedir. Kimi toplumlarda demokrasiye ve çok partili hayata geçişin sağlanması toplumsal talepler ve yıllar boyu süren mücadeleler sonucunda ortaya çıkmıştır. Uluslararası koşulların etkisi ve toplumsal hayattan bağımsız olarak bazı toplumlarda ise bu durum daha kısa bir süre içerisinde kendisini göstermiştir. Türkiye’de, çok partili hayata geçişte halktan bağımsız etkilerin bu sürece tesir ettiğini söylemek mümkündür. Çok partili hayata geçiş gerçek anlamda II. Dünya Savaşının ardından mümkün olmuştur. Her ne kadar içeride yaşanan ekonominin kötü gidişatı, savaş ekonomisinin halkın geniş kesimlerini hükümetten uzaklaştırması ve savaş sonrası oluşacak yeni düzende sermaye gruplarının iktidarda etkin rol oynama isteği, çok partili hayata geçişte etkili olsa da Türkiye için asıl önemli olan dinamik; SSCB’nin oluşturduğu güvenlik sorunlarının endişe verici olması, bu durumun da ABD ve Batı ile daha yakın ilişkiler kurma çabasını tetiklemiş olmasıdır. Bu çalışmada Türkiye’nin çok partili hayata geçme kararında iç etkenlerden ziyade dış etkenlerin belirleyici rolünün üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Çok Partili Hayata Geçiş, Dış Dinamikler, Demokrat Parti, Türk Dış Politikası

Kaynakça

• (Cumhuriyet, 1945, 20 Mayıs). Milli Şefimizin Gençliğe Hitabesi. Cumhuriyet Gazetesi. https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/1945-05-20/0 (Erişim Tarihi: 21.12.2024).
• Akandere, O. (1998). Milli Şef Dönemi, Çok Partili Hayata Geçişte Rol Oynayan İç ve Dış Tesirler 1938- 1945. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Akın, F. (2009). 12 Temmuz Beyannamesi Türk Siyasi Tarihindeki Yeri ve Önemi. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 11 (1), 92-109.
• Akıncı, A ve Usta, S. (2016). Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçişte Etkili Olan Dış Faktörlerin Değerlendirilmesi. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 21(1), 275-288.
• Akşin, S. (2007). Kısa Türkiye Tarihi. (25. Basım) İstanbul: İş Bankası Yayınları. Almanya ve Japonya’ya Harp İlanına ve 1 Ocak 1942 tarihli Birleşmiş Milletler Beyannamesine Türkiye’nin Katılmasına Dair Karar, Karar No.1452. Resmî Gazete. (24 Şubat 1945, Sayı:5940). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/5940.pdf (Erişim Tarihi: 21.12.2024).
• Arcayürek, C. (2010). İkinci Dünya Savaşı ve İki Cephede Türkiye. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• Armaoğlu, F. (2018). 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1995) (24. Baskı). İstanbul: Kronik Kitap.
• Arslan Keskin, F. B. (2023). Çok Partili Hayata Geçişin Sosyolojisi. SDE Akademi, 3(1), 57-77.
• Ayaz, A. (2023). İki Dünya Savaşı Arasında Türk-Sovyet İlişkileri. SAVSAD Savunma ve Savaş Araştırmaları Dergisi (1), 1-34.
• Balcı, A. (2011). Dış Politika Yeni Bir Kavramsallaştırma Bağlamında Egemenlik Mitinin Analizi. Uluslararası İlişkiler, 7(28) 3-29.
• Balcı, A. (2017). Türkiye Dış Politikası İlkeler, Aktörler ve Uygulamalar (2. Baskı). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Birol, S. (2013). 1961 Anayasasında İfade Özgürlüğü. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, (43), 39-54.
• Büyükkalay, B. (2011). Türkiye’de Çok Partili Siyasal Hayata Geçişin Nedenleri [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya.
• Çavdar, T. (2013). Türkiye’nin Demokrasi Tarihi:1839-1950. İstanbul: İmge Kitabevi Yayınları.
• Çelebi, O. (2015). Türkiye’de Demokrasinin Sancılı Doğumu: 1946 Seçimleri, Turkish Studies, 10(1), 251- 272.
• Celep, B. (2020). Türkiye’ye Amerikan Askerî Yardım Kurulu (Jammat) ve Türkiye’deki Faaliyetleri. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Çeliker, İ. (2021). 12 Temmuz Beyannamesi’nin Demokrat Parti İçerisindeki Anlaşmazlığa Etkisi. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), 1-8.
• Çufalı, M. (2004). Türkiye’de Demokrasiye Geçiş Dönemi (1945-1950). Ankara: Babil Yayınları. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün Türkiye Büyük Millet Meclisinin Yedinci Döneminin Üçüncü Toplantı Yılını Açarken Kamutay’daki Söylevleri. Resmi Gazete. (2 Kasım 1945, Sayı:6147).
• https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/6147.pdf (Erişim Tarihi: 21.12.2024).
• Cumhuriyet (1946, 23 Temmuz). Seçimin Umumi Neticesi Henüz Meçhul. Cumhuriyet Gazetesi. https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/1946-07-23/0 (Erişim Tarihi: 21.12.2024).
• Cumhuriyet (1946, 8 Ocak). Demokrat Parti Dün Resmen Teessüs Etti, Cumhuriyet Gazetesi. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1946-01-08/1 (Erişim Tarihi: 21.12.2024).
• Cumhuriyet, 1964, 17 Nisan). Başbakanın Dünkü Demeci Ankarada Nasıl Karşılandı, Cumhuriyet Gazetesi. https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/1964-04-17/0 (Erişim Tarihi: 21.12.2024).
• Demir, N., ve Tekir, O. (2018). Marshall Planı, Yeni İpek Yolu Projesi ve Çin-ABD Rekabeti. INIJOSS: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7,1, 32-45.
• Demir, Ş. (2009). Türk Siyasi Tarihinde Adnan Menderes (1930-1960). [Yayınlanmamış doktora tezi.] Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Deringil, S. (2003). Denge Oyunu İkinci Dünya Savaşında Türkiye'nin Dış Politikası. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Dursun, D. (2000). Ertesi Gün, Demokrasi Krizlerinde Basın ve Aydınlar. İstanbul İşaret Yayınları.
• Ekinci, N. (1997). İkinci Dünya Savaşı'ndan Sonra Türkiye'de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
• Ekinci, N. (2002). İnönü Dönemi ve II. Dünya Savaşı Yılları, Genel Türk Tarihi, Ankara.
• Erden, Ö. (2014). II. Dünya Savaşı Sonrası Sovyet Rusya’nın Boğazlarla İlgili Talepleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7(34), 256-268.
• Erdoğan, M. (2003). Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset. Ankara: Liberte Yayınları.
• Erhan, Ç., ve Embel, E. (2015). Structural Factors Directing Decision Makers in Turkish Foreign Policy. Bilig, (72), 145-170.
• Ertem, B. (2009). Türkiye-ABD İlişkilerinde Truman Doktrini ve Marshall Planı. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12(21), 377-397.
• Gerner, D. J. (1955). The Evolution of Study of Foreing Policy. Laura Neack, Jeanne A. K. ve Patrick J. Haney (Ed.), Foreing Policy Analysis: Continuity and Change in Its Second Generation (s.17-32). Englewood Cliffs: Prentice Hall.
• Goloğlu, M. (1974). Milli Şef Dönemi (1938-1945). Ankara: Kalite Matbaası
• Goloğlu, M. (2014). Demokrasiye Geçiş (1946-1950). İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Güler, C. (2015). Türkiye’de Çok partili Düzene Geçişte (1945-1950) Serbest Fırka Deneyiminin İzleri. Tarih Araştırmaları Dergisi, 34(57), 291-316.
• Güngör, S. (2010). 14 Mayıs 1950 Seçimleri ve CHP’de Bunalım. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21, 193-208.
• Huntington, S. P. (1993). Üçüncü Dalga, Yirminci Yüzyıl Sonlarında Demokratlaşma. (Çev. E. Özbudun) Türk Demokrasi Vakfı Yayınları.
• İçer, O. (1999). Türkiye’de Demokrasiye Geçiş Süreci Üzerine Bir İnceleme. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• İncioğlu, N. K. (t.y). Türkiye’de Çok Partili Sisteme Geçiş ve Demokrasi Sorunları. E. Kalaycıoğlu ve A. Y. Sarıbay (Ed.) Türkiye’de Siyaset: Süreklilik ve Değişim (s.265-277). İstanbul: Der.
• İnönü, İ. (2008). Defterler (1919-1973). 3. Baskı Cilt: 1, (Haz. Ahmet Demirel) İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kalyon, L. (2010). Truman Doktrini Üzerine Bir Analiz. Güvenlik Stratejileri Dergisi, 6(11), 7-26. Kara, N. (1984-1985). Türkiye’de Çok Partili Sisteme Geçiş Kararının Nedenleri. Yapıt, Toplumsal Araştırmalar Dergisi 8, 64-75.
• Karatepe, Ş. (1993). Darbeler, Anayasalar ve Modernleşme. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Karpat, K. H. (2010). Türk Demokrasi Tarihi Sosyal, Kültürel, Ekonomik Temeller. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kirman, E. (2006). Çok Partili Döneme Geçiş Süreci ve Türk Siyasal Kültüründe Muhalefet Olgusunun Gelişimi (1946-1950). [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi], Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.
• Koçak, C. (1996). Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945), 1. Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Koçak, C. (2007). Türkiye'de Milli Şef Dönemi (1938-1945), 2. Cilt. (3. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kodal, T. (2012). 1960 Askeri Müdahalesi’nden Sonra Yapılan İlk Çok Partili Genel Seçimlerde Denizli’nin Kale İlçesi’nin Siyasi Durumu. Belgi Dergisi, 4, 410-421.
• Kulkıra, U. (2015). İsmet İnönü'nün Cumhurbaşkanlığı Döneminde Türk- Sovyet İlişkileri. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Öğreten, C., ve Bulut, S. (2019). Türk-Sovyet İlişkilerinde Yol Ayrımı: 1925 Türk-Sovyet Saldırmazlık Paktının İptali ve Amerikan Basını. History Studies International Journal of History, 11(5), 1457- 1489.
• Oğuzlu, T. (2013). Turkey and NATO. ADAM Akademi, 3(1), 1-10.
• Oran, B. (2004). Türk Dış Politikası Cilt 1 (9. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özbudun, E. (2019). Türk Anayasa Hukuku (19. Baskı). Ankara: Yetkin.
• Özdemir, G. (2018). Huntington’un Demokratikleşme Dalgaları Bağlamında Türk Demokratikleşmesine Bakış ve 15 Temmuz’un Önemi. Sakarya İktisat Dergisi, 7(1), 27-51.
• Özdemir, H. (2003). Siyasal Tarih (1960–1980). S. Akşin, B. Tanör ve K. Boratav. (Ed.). Yakınçağ Türkiye Tarihi 1. Cilt (1908-1980) (s.225–293). İstanbul: Milliyet.
• Pridham, G. (1991). International İnfluences and Democratic Transition: Problems of Theory and Practice in Linkage Politics. In G. Pridham (Ed.), Encouraging democracy: The international context of regime transition in Southern Europe (pp. 1-30). Leicester: Leicester University Press.
• Putnam, D. R. (1988). Diplomacy and Domestic Politics: The Logic of Two-Level Games. International Organization, 42(3), 427- 460.
• Şahin, Y. (2022). Dış Politika, Kimlik ve İç Politika İlişkisi: 2002-2016 Türkiye Örneği. İdealkent, 13(37), 2248-2283.
• Sancaktar, C. (2012). Türkiye’de Çok Partili Rekabetçi Siyasetin Doğuşu: Siyasal Değişimin İç ve Dış Dinamikleri. Bilge Strateji, 4(7), 31-64.
• Sander O. (2016). Siyasi Tarih (1918-1994) (26. Baskı). Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Sarıbay, A. Y. (2001), Türkiye’de Demokrasi ve Politik Partiler. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Sarıçoban, (2020). Türkiye’de 1945-1950 Döneminde Dış Politika. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 26, 805-822.
• Seydi, S. (2009). Osmanlı’dan İki binli Yıllara Türkiye’nin Politik Tarihi (İç ve Dış Politika). A. Çaylak, M. Dikkaya, C. Göktepe ve H Kapu (Ed). 1939- 1945 Dönemi İç ve Dış Politika içinde. (s.257- 296). Ankara: Savaş Yayınevi.
• Şeyhanlıoğlu, H. (2012). 12 Temmuz Beyannamesi’nin Siyasal Etkileri ve Önemi Siyasal Hayatımızda Çatışma Çözümüne Bir Başarı Örneği. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (16), 77-100.
• Shaw, S. J. ve Shaw, E. K. (1994). Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye. (Çev) M. Harmancı. İstanbul: E Yayınları.
• Sıvış, E. (2018). Amerikan Dışişleri Belgeleri Işığında Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş. [Yayınlanmamış doktora tezi], İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Sıvış, E. (2019). Türk – Amerikan Müttefikliğinde ‘Peşrev’ Dönemi: Ödünç Verme-Kiralama Programında Türkiye”. Belgi Dergisi, 2(18), 1525-1543.
• Sönmezoğlu, F. (2012). Türkiye Cumhuriyeti’nin Dış Politikasında Süreklilik ve Değişim. F. Sönmezoğlu N. Ö. Baklacıoğlu ve Ö. Terzi (Ed.) Türk Dış Politikasının Analizi (s.879-896). İstanbul: Der.
• Taşpınar, G.T. (1996). 27 Mayıs 1960 Askeri Darbesi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniveritesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Tezel, Y. (2015). Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi. İstanbul: İş Bankası Yayınları
• Therborn, G. (1979). Sermaye Egemenliği ve Demokrasinin Doğuşu -II-. Birikim Dergisi, 52/53, 47-65. Timur, T. (1991). Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Topal, C. (2013). Soğuk Savaşın İlk Yıllarında Türkiye-ABD İlişkilerinde Ekonomik Yardımların Etkisi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6, 111-121.
• Torun, E. (2002). II. Dünya Savaşı Sonrası Türkiye’de Kültürel Değişimler İç ve Dış Etkenler (1945-1960). İstanbul: Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Yayınları.
• Toy, H. ve Elmacı, D. (2007). Kronolojik Türkiye Tarihi Ansiklopedisi. İstanbul: Karma Kitaplar. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası. Resmi Gazete. (20 Temmuz 1961, Sayı:10859). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/10859.pdf (Erişim Tarihi: 21.12.2024).
• Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Amerika Birleşik Devletleri Hükümeti Arasında 23 Şubat 1915 Tarihinde Ankara'da İmzalanan ve Amerika Birleşik Devletleri’nin 11 Mart 1941 Tarihli Kanununda Yazılı Yardımla İlgili Esaslara İlişkin Olan Anlaşmanın Onanması Hakkında Kanun. Resmî Gazete, (10 Temmuz 1945, Sayı: 6053).
• Türkiye Hükümeti ile Amerika Birleşik Devletleri Hükümeti Arasında 12 Temmuz 1947 tarihinde Ankara'da imzalanan Türkiye'ye yapılacak Yardım Hakkında Anlaşmasının Onanmasına Dair Kanun. Resmî Gazete. (5 Eylül 1947, Sayı:6699). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/6699.pdf (Erişim Tarihi: 21.12.2024).
• Ünal, O. (1994). Türkiye’de Demokrasinin Doğuşu, Tek Parti Yönetiminden Çok Partili Rejime Geçiş Süreci. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Vatan, 1945, 2 Aralık). Celâl Bayar ve Arkadaşları Yeni Partinin Programını Hazırladılar. Partinin Merkezi Ankara Olacak. Vatan Gazetesi.
• Verel, O. (2007). Sabiha Gökçen Atatürk’le Bir Ömür. İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi.
• Yalçın, O. (2011). İkinci Dünya Savaşında İsmet İnönü ve Churchill Arasında Yapılan Adana Görüşmesi. Atatürk Yolu Dergisi, 12(47), 701-731.
• Yeşil A. (2001). Türkiye’de Çok Partili Siyasal Hayata Geçiş: 1946-1950. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Yetim, F. (2022). Çok Partili Döneme Geçiş Sürecinde Türk Basınında Demokrasi Polemikleri. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 18(36), 943-961.
• Yetkin, Ç. (1983). Türkiye’de Tek Parti Yönetimi. İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi.
• Yılmaz, E. (2010). 1946 Seçimlerinde Öne Çıkan Bazı Hususlar, ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 1(1), 177-188.