Şeriye Sicillerine Göre Osmanlı Kıbrısı’nda Hastalıklar, Doktorlar ve Hasta-Doktor İlişkileri

Yıl 2020, Cilt: 84 Sayı: 299, 261 - 296, 27.04.2020

Ali Efdal Özkul , Hasan Samani

https://doi.org/10.37879/belleten.2020.261

Öz

Kıbrıs Akdeniz’de bulunduğu özel konumu nedeniyle tarih boyunca birçok uygarlığa ve devlete ev sahipliği yapmıştır. Bunlardan biri de adayı 308 yıl yöneten
Osmanlı İmparatorluğu’dur. Kıbrıs’ı 1571 senesinde fetheden Osmanlılar fiilî olarak burayı 1878’e kadar hakimiyetlerinde tutmuşlardır. Osmanlı Devleti’ni siyasî, kurumsal, sosyal ve kültürel tüm boyutlarıyla anlama çabası dünya tarih yazıcılığının önemli bir meselesidir. Osmanlıların hakimiyetini tecrübe etmiş coğrafyalarda yapılacak yerel tarih çalışmalarının Osmanlı devletinin genel resminin çizilmesine önemli katkılar koyacağı aşikardır. Bu bağlamda bu çalışmada, Kıbrıs Şeriye sicillerindeki verilerden hareketle Osmanlı döneminde veba, sıtma, kolera vb. bulaşıcı hastalıkların haricinde Kıbrıs’ta görülen hastalıklar yanında sağlık hizmetlerinin temel aktörü olan doktorların tespiti ve doktor-hasta ilişkilerinin sosyo-ekonomik ve hukukî boyutları -büyük ölçüde Kıbrıs Şeriye sicillerine yansıdığı şekliyle- irdelenerek analiz edilmeye çalışılmıştır. Çalışma nihayette, devletin sağlık hizmetlerini merkezileştirerek bir kamu hizmeti olarak telakki etmeye başladığı 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar, Kıbrıs’ta hizmet veren doktorların büyük çoğunluğunun özel olarak çalışan gayrimüslimler olduğunu, başta hekimlik olmak üzere sağlık hizmetlerinin yerine getirilmesinde doğrudan sorumluluk üstlenmese de devletin sağlık faaliyetlerine ilişkin belli bir denetim mekanizmasına sahip olduğunu ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kıbrıs, mesane, fıtık, sara, hekim

Diseases, Doctors and Patient-Doctor Relationships in Ottoman Cyprus as Revealed in Sharia Court Records

Öz

Throughout history, Cyprus has hosted many civilizations and states due to its strategic location in the Mediterranean. One of them is the Ottoman Empire. The Ottomans conquered the island in 1571 and maintained their rule until 1878. The scholarly attempt to grasp the Ottoman Empire with its all institutional, political, social, economic and cultural aspects has been one of the fields of interest for world historiography. It is obvious that local history studies in the countries experienced the Ottoman rule, would help and contribute to draw a general picture of the Ottoman Empire. In this context, the current work, mainly relying on the religious court records, aims to identify the diseases except the contagious ones such as cholera, plague and malaria. The other aim is to investigate and analyse the doctor-patient relations within social, economic and juridical contexts in Ottoman Cyprus. The results reveal that the overwhelming majority of the doctors operating in Cyprus were in private practice until the second half of the 19th century when the Ottomans started the centralization and modernization of its institutions including the health services, and thus to view the healthcare services as a public service. Although the state did not take responsibility for public healthcare services for public, it had a certain control
mechanism on the doctors and their operations.

Anahtar Kelimeler

Cyprus, Bladder, Hernia, Epilepsy, Doctor

Kaynakça

• NationalArchives of North Cyprus in Kyrenia Cyprus/Nicosia Judicial Records-Kıbrıs/Lefkoşa Şer’i Sicil Defterleri 1-53.
• The Ottoman Archives of the Prime Minister’s Office, Istanbul (BOA).
• BOA. MKT. MHM. 447/87
• BOA. MKT. MHM.479/4
• BOA. YEE. 70/74
• BOA. TŞR. KB. NZD. 212/88.
• BOA. TŞR. KB. NZD.226/163
• BOA. TŞR. KB. NZD. 226/171
• BOA. TŞR. KB. NZD, 226/177
• BOA. TŞR. KB. M. 258/153.
• BOA. TŞR. KB. 30, p.54
• BOA. TŞR. KB. 33, p. 53
• BOA. TŞR. KB. 33, p. 72
• BOA. ML. 1139, p. 2-34
• BOA. ML.1139 p.10
• BOA. MVL. 794/24
• Adıyeke, Nükhet, “XVII. Yüzyıl Girit (Resmo) Kadı Sicillerinde Zımmi Davaları”, Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, 77-95, Ankara 2014.
• Akdeniz, Nil, Osmanlılarda hekim ve hekim ahlâkı, N.Akdeniz, İstanbul, 1977.
• Akdeniz (Sarı) Nil, “Osmanlılarda Tıbhanenin Kuruluşuna Kadar Tıp Eğitimi”, Türk Dünyası Araştırmaları, 152-182, 22, 1983.
• Akdeniz (Sarı), Nil, “Educating the Ottoman physician”, Tıp Tarihi Araştırmaları, 2, 40-64, 1988.
• Akkuş, Yakup, Şifahaneden Hastahaneye Osmanlı Toplumunda Vakıf, Sağlık ve Tıp, Atıf Yayınları, İstanbul, 2018.
• An, Ahmet, Tıp alanındaki İlk KıbrıslıTürkler, Kıbrıs TürkTabibler BirliğiYayınları, Lefkoşa, 2006.
• Aydın, Erdem, “19. Yüzyılda Osmanlı SağlıkTeşkilatlanması”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi,VX, 185-207, 2004.
• Aydüz, Salim, “Süleymaniye Medical Madrasa (Dar al Tib) in the History of Ottoman Medicine”, 1-16, Foundation for Technology and Civilization.
• Bağışkan, Tuncer, Kıbrıs’ta Osmanlı-Türk Eserleri, Lefkoşa, 2005.
• Balta, Evangelia at al., “Gayr-i Muslims in Tuzla (Larnaca): The Census Register of 1831”, 139-244, Histories of Ottoman Larnaca, Ed. E. Balta at al., Isis Press, İstanbul 2012.
• Balta, Evangelia, Oğuz, Mustafa, “Muslims in Tuzla (Larnaca): The Census Register TŞR. KB. D. 40”, 15-77, Festschrift in Honor of Ioannis P. Theocharides Studies on Ottoman Cyprus, Ed. E. Balta at al., Isis Press, İstanbul 2014.
• Balta, Evangelia, Oğuz, Mustafa, Özkul Ali Efdal, Kouklia in The Nineteenth Century Cyprus On the Ruins of a once Glorious Paphos, Ed. Evangelia Balta, Isis Press, İstanbul 2015.
• Bayat, Ali Haydar, Osmanlı Devletinde Hekimbaşılık Kurumu ve Hekimbaşılar, Atatürk Kültür Merkezi BaşkanlığıYayınları, Ankara 1999.
• Cobham, Claude Deleval, Excerpta Cypria: Materials for a History of Cyprus, University Press, Cambridge, 1908.
• Dağlıoğlu, H. Turan, “Tababet tarihimize ait vesikalar”, Türk Tıb Tarihi Arşivi, 4(13), 40-46, 1939.
• Dinç, Güven, “Osmanlı Döneminde Kıbrıs, 1800-1839”, Unpublished PhD thesis, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya 2010.
• Domingo, B. L. (Ali Bey Al-Abbasi), Travels of Ali Bey in Morocco, Tripoli, Cyprus, Egypt, Arabia, Syria, and Turkey, Between the Years 1803 and 1807, Vol. I., Printed for Longman, Hurst, Rees, Orme and Brown, London 1816.
• Dramur, Rengin, Osmanlı Devleti Saraylarında Tıp ve Eczacılık, Rengin Dramur, İstanbul, 2008.
• Durmuş, Mehmet Ali, “Hicri 1120-21 Tarihli Lefkoşa’nın 7 Numaralı Şer‘iye Sicili”, Unpublished Master thesis, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 1997.
• Göktaş, Hanım, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Hekim Hasta İlişkileri ve Diplomasız Hekimler”, Journal of History Studies,99-115, VI(6), 2014.
• Gürlek, Mehmet, “Osmanlı Tıp Metinlerinde Geçen Cerrahi Alet Adları Üzerine”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,39-49, 25(1), 2015.
• İlikan-Rasimoğlu, C. Gülser, “Boundaries, Education and Licence: The Nineteenth Century Ottoman Standardization of Medical Professions”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(1), 227-245, 2017.
• Kılıç, Rüya, “Osmanlı Devletinde DeliliğinTarihi: Toptaşı Örneği”, Bilig, 67, 91-110, 2013.
• Kökçü, A. Tunga, Nilüfer Demirsoy, “Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi ve 19. Yüzyılda Osmanlı Tıp Eğitiminde Yenilikçi Hareket”, Türkiye Klinikleri Journal of Medical Ethics-Law and History, 67-75, 24(2), 2016.
• Livatyalı, Hüsnü, “Osmanlı Döneminde Kıbrıs Türk Eğitim Kurumları ve Yönetimi”, pp. 239-380, İkinci Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi Bildirileri, C. II, Doğu Akdeniz Üniversitesi Kıbrıs Araştırmaları Merkezi, Mağusa 1999.
• Murphey, Rhoads, “Ottoman Medicine and Transculturalism From the Sixteenth through the Eighteenth Century”, Bulletin of the History of Medicine, 375-403, 66 (3),1992. Özkul, Ali Efdal, Kıbrıs’ın Sosyo Ekonomik Tarihi 1726-1750, Dipnot yayınları, Ankara, 2010.
• Özkul, Ali Efdal, “The Consuls and Their Activities in Cyprus Under the Ottoman Administration (1571-1878)”, 239-283, Turkish Studies-International Periodical for The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 8, no. 2, 2013.
• Samani, Hasan, “Tanzimat Devrinde Kıbrıs (1839-1878)”, Unpublished Phd thesis, Hacettepe Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2006.
• Samani, Hasan, “Social, Cultural and Religious Aspects of Ottoman Cyprus: The Nicosia Mevlevi Tekke”, 417-425, The Northern Face of Cyprus, Ed. L.Summerer and H.Kaba, Ege yayınları, İstanbul 2016.
• Samani, Hasan, “Tanzimat Döneminde Kıbrıs’ta Modern Belediyeciliğin Başlangıcı ve Lefkoşa Belediyesi”, Belleten, LXXX(294), 587-626, 2018.
• Sarı, Nil, “Turkey and its international relations in the History of Medicine”, Vesalius, VII(2), 86-93, 2001. Sarı, Nil, (ed.), Proceedings of the38th International Congress on the History of Medicine (1-6 September 2002), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2005.
• Sayıl, Altay, “Kıbrıs Tekkelerinde Geçmişte Yapılan Zikir, Tören ve Şenlikler”, 443-444, Ü.Vancı Osam (ed.) IV. Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi Bildirileri, 28-29 Kasım, Gazimağusa 2002.
• Shefer-Mossensohn, Miri, Ottoman Medicine. Healing and Medical Institutions, 1500-1700, State University of New York Press, Albany 2010.
• Süha, Ali, “Kıbrıs’ta Türk Maarifi”, Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi (14-19 Nisan 1969), 221-234, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1971.
• Şevki, Osman, Beşbuçuk Asırlık Türk Tababeti Tarihi, Matbaa-i Amire, İstanbul 1925.
• Tok, Özen, “Osmanlı Dönemi Hekim-Hasta İlşkileri (Kadı Sicillerine Göre XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Kayseri Örneği)”, Turkish Studies, 788-805, III(4), 2008.
• Ulman, Yeşim Işıl, “Medical Modernization in 19th Century Ottoman Empire with Special Reference to the Introduction of Rontgen Rays in Turkey”,105-118, History of Medicine in the Ottoman Empire and the Middle East From the 19th Century Onwards, Ed. A.M. Moulin and Y.Ş. Ulman, The Isis Press, İstanbul 2010.
• Ünver, Süheyl, “Başvekalet Arşivinde Türk Tıb Tarihine ait Vesikalar”, TTTA, 4 (15), 129-130, 1940.
• Ünver, Süheyl, “Süleymaniye Külliyesinde Darüşifa, Tıp Medresesi ve Darülakakire dair (1555-1557)”, Vakıflar Dergisi, II, 963-965, 1942.
• Ünver, Süheyl, Türkiye’de Çiçek Aşısı ve Tarihi, İstanbul 1988.
• Yıldız, Abdullah, “Osmanlı İmparatorluğu’nda sivil ve Türkçe Tıp Eğitimine Geçiş”, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, 1-8, 70 (3), 2017. DOI:10.1501/Tıpfak_000000977.
• Zorlu, Süleyman, Osmanlı Tıp Hukuku, Adalet Yayınevi, İstanbul 2017.