Ortaçağ İslâm Kaynaklarında Tuna Bulgarları İçin Kullanılmış Olan Etnonimler (Kronolojik Bir Değerlendirme)

Yıl 2015, Cilt: 79 Sayı: 284, 49 - 72, 01.04.2015

Erman Şan

https://doi.org/10.37879/belleten.2015.49

Öz

Ortaçağ İslâm kaynaklarında Tuna Bulgar Hanlığı'na dair etraflıca denilebilecek malumat bulunmaktadır. Bununla birlikte bir taraftan kronolojik belirsizlikler diğer taraftan da Müslüman müelliflerin onlar için kullanmış olduğu etnonimlerin çokluğu modern araştırmacıların bu malumattan istifade etmelerine engel teşkil etmiştir. Tüm etnonimler Tuna Bulgar Hanlığı’nın belirli dönemlerine dair haberlerde kullanılmışlardır. Bu etnonimleri kronolojik bir tasnifle vermek gerekirse, ilk etnonim (Burcân,VIII. yüzyıl başlarından IX. yüzyıl ortalarına kadar)'dır. İkinci etnonim (Burgar, IX. yüzyılın ikinci çeyreğinden X. yüzyıl başlarına kadar)'dır. Üçüncü etnonim ve varyantı (Bulgar ve Bulgarî, X. yüzyıl başları ile üçüncü çeyreğinin sonları)'dır. Dördüncü etnonim ve varyantı (Bulgaru'd-dâhil ve Bulgar-ı Enderûnî, X. yüzyılın ikinci ve üçüncü çeyrekleri)'dır. Son etnonim ise (Bulkar, X. yüzyılın başlarından son çeyreğine kadar)'dır.

Anahtar Kelimeler

Tuna Bulgar Hanlığı, Bizans İmparatorluğu, Ortaçağ İslâm Kaynakları, Güneydoğu Avrupa, VIII.-X. Yüzyıllar

The Danubian Bulgar Ethnonyms in the Medieval Islamic Written Sources (A Chronological Review)

Öz

The medieval Islamic written sources have detailed information on the Danubian Bulgar Khanate. On the other hand, both the chronological uncertainties and the multiplicity of the ethnonyms having assigned by the Muslim authors regarding that state, have prevented modern researchers from taking advantage of these sources. All of these ethnonyms were used for a specific period of the Danubian Bulgar Khanate. If these ethnonyms necessarily should be given in a chronological order, the first ethnonym is (Burdjan: from the beginnings of the 8th century until the middle of the 9th century). The second ethnonym is (Burghar, from the second quarter of the 9th century until the beginnings of the 10th century). The third ethnonyms are and variant of this (Bulghar ve Bulghari, the beginnings of the 10th century and the ends of the third quarter of the same century). The fourth ethnonyms are and variant of this (Bulgharu'd-dahil ve Bulghar-ı Enderuni, the second and third quarters of the 10th century). And the last ethnonym is (Bulkar, from the beginnings 10th century until the third quarter of the same century).

Anahtar Kelimeler

The Danubian Bulgar Khanate, The Byzantine Empire, The Medieval Islamic Written Sources, The Southeastern Europe, A.D. 8th-10th Centuries

Kaynakça

• Alfonso el Sabio, Primera Cronica General Estoria de Espaiia, I-II, ed. Ramon Menendez Pidal, Madrid 1906.
• Anastasius Bibliothecarius, Chronographia Tripertita, ed. Caroli Annibalis Fabroti, Venetiis 1729.
• Annales Bertiniani, ed. Georg Waitz, Hannoverae 1883.
• Annales Fuldenses, recognovit Fridericus Kurze, Hannoverae 1891.
• Ebû Ubeyd el-Bekri, el-Mesalik ve'l-memalik I-II, thk. Cemâl Tulbe, Beyrut 2003.
• Flavius Iosephus, Antiquitates Iudaicae, I-II, İng. çev. Heyet, New York 1800.
• Flores Historiarum, I-II, İng. çev. Charles Duke Yonge, London 1853.
• Halife b. Hayyât, et-Tarih, thk. Ekrem Ziya el-Omeri, Riyad 1985.
• Hârizmı, Kitabül-Cografua, ed. Hans von Mzik, Leipzig 1926.
• Hudûdü'l-âlem, The Regions of the World, İng. çev. Vladimir F. Minorsky, London 1937.
• Hudûdül-`âlem, thk. Menuçehr Sütûde, Tahran 1983.
• İbn Asâkir, Târthu medineti Dımaşk, I-LXXX, thk. Ömer b. Garame el-Amravi, Beyrut 1995-2000.
• İbn Havkal, ed. Michael Jan de Goeje, Lugduni Batavorum 1873.
• İbn Hurdâzbih, Kitâbül-Mesâlik ed. Michael Jan de Goeje, Lugduni Batavorum 1889.
• İbn Kesır, el-Biddye ve'n-nihâye, I-XXI, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki, Cize 1997-1999.
• İbn Kuteybe, el-Ma`ârif, thk. Servet Ukkaşe, Kahire [t. y].
• İbn Rüste, el-A'lâku'n-neftse, thk. Halil el-Mansûr, Beyrut 1998.
• İbn Sa`d, Kitabü't-Tabakati'l-kebir, I-XI, thk. Ali Muhammed Ömer, Kahire 2001.
• İbn Serâbiyûn, Kitâbü 'Acâ'ibi'l-ekalîmi's-seb'a, ed. Hans von Mzik, Leipzig 1926.
• İbnü'l Esîr el-Kâmil fi't-tarih, I-XI, thk. Ebi'l-Fidâ Abdullah el-Kâdi, Beyrut 1987.
• İslâm Tarihi: el-Kâmil fi't-Tarih Tercümesi, I-X, çev. Heyet, İstanbul 2008.
• İbnü'l-Ibri, Makhtebhanüth zabhne, I-II, İng. çev. Ernest A. Wallis Budge, Türkçe çev. Ömer Rıza Doğrul, Ankara 1999.
• Târîhu muhtasari'd-düvel, thk. Halil el-Mansûr, Beyrut 1997.
• İbnü'n-Nedim, el-Fihrist, thk. Yûsuf Ali Tavil, Beyrut 2010.
• İdrisi, Nüzhetü'l-müştak fl'htirakı'l-afak, I-II, [nşr. yk], Beyrut 1989.
• Ioannes Malalas, Khronographia, İng. çev. E. Jeffreys, M. Jeffreys, R. Scott, Melbourne 1986.
• İstahri, Kitâbü'l-Mesalik ve'l-memalik, ed. Michael Jan de Goeje, Lugduni Batavorum 1927.
• Movses Khorenats'i, Hayoc' Patmut'iwn, Azer. çev. Ziya Bünyadov, Türkçe çev. Yusuf Gedikli, İstanbul 2006.
• Zekeriyyâ b. Muhammed el-Kazvini, Acai'ibül-mahlûkat, thk. Ferdinand Wüstenfeld, Göttingen 1849.
• Asarü'l-bilad ve ahbârü'l-`ibâd, [nşr. yk], Beyrut [t. y.].
• Kitâbü'l-Uyûn vel-hada'ik fi ahbâri'l-haka'ik, ed. Michael Jan de Goeje - Pieter de Jong, Lugduni Batavorum 1869.
• Konstantinos Porphyrogennetos, De administrando imperio, ed. Gyula Moravcsik, İng. çev. Romilly James Heald Jenkins, Washington 1967.
• Kosmas Indikopleustes, Khristianiki Topographia, ed. Eric Otto Winstedt, Cambridge 1906.
• Letopis Nestora, ed. İ. Glazunova, Sankt-Peterburg 1903.
• Makdisi, el-Bed' ve'l-târîh,I-II, haş. Halil İmrân el-Mansûr, Beyrut 1998.
• Mes`ûdi, et-Tenbih vel-işraf, [nşr. yk.], Kahire 2009.
• Mürûcü' z- zeheb , I-IV , thk. `Afif Nâif Hatum, Beyrut 2010.
• Pskovskaya Letopis, ed. Mihail Pogodin, Moskva 1837.
• Ptolemaios, Geographia, ed. Carolus Fridericus Augustus Nobbe, Lisiae 1843.
• Ravennatis Anonymi Cosmographia, ed. Moritz Eduard Pinder - Gustav Parthey, Berolini 1860.
• Regino Prumiensis, Reginonis abbatis pumiensis Chronicon, recognovit Fridericus Kurze, Hannoverae 1890.
• Taberi, Târthu'l-umem vel-mülük, I-X, thk. Muhammed Ebü'l-Fazl ibrâhim, Kahire 1977-1982.
• Ya`kübi, Tarihul-Ya`kübi, I-Il, thk. Halil el-Mansûr, Beyrut 2002.
• Yâkût el-Hamevis, Mu`cemül-büldân, I-V, [nşr. yk.], Beyrut 1977.
• Zehebi, Târihu'l-İslâm ve vefeyatü'l-meşahir vel-a`lâm, I-LIII, thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmuri, Beyrut 1990-2000.
• Düvelü'l-İslam, I-II, thk. Hasan İsmail Merve - Mahmud el-Arnavut, Beyrut 2006.
• Ağarı, Murat, "İslam Coğrafyacılarında Yedi İklim Anlayışı", Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XLVII/2 (2006), s. 195-213.
• "Irak ve Belh Coğrafya Ekolleri ve İlk Temsilcileri: İbn Hurdazbih, Ya'kubi ve İstahri", Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 34 (2007), s. 169-191.
• Ahmetbeyoğlu, Ali, "Tervel Han (702-718)", Prof Dr. Bekir Kütükoğlu'na Armağan, İstanbul 1991, s. 563-568.
• Arslan, Murat, "Pontos'tan Karadeniz'e: Bir Adlandırmanın Ardındaki Önyargılar, Varsayımlar ve Gerçekler", Olba, 14 (2006), s. 75-91.
• Avcı, Casim, İslam Bizans İlişkileri, İstanbul 2003.
• Bosworth, Clifford E., "Al-Sakaliba (In the Central Lands of the Caliphate)", EI2, VIII, 878-879.
• Brooks, E. W., "The Arabs in Asia Minor (641-750), from Arabic Sources", The journal of Hellenic Studies, 18 (1898), s. 182-208.
• "Arabic Lists of the Byzantine Themes", The journal of Hellenic Studies, 21 (1901), s. 67-77.
• El-Cheıkh, Nadia Maria, Arapların Gözüyle Bizans, çev. Mehmet Moralı, İstanbul 2012.
• Curta, Florin, "Sklaviniai and Ethnic Adjectives: A Clarification", Byzantion Nea Hellas, 30 (2011), s. 85-98.
• Eckhart, Ferenc, Macaristan Tarihi, çev. İbrahim Kafesoğlu, Ankara 2010.
• Fayda, Mustafa, "Askalân", DİA, III, 487-488.
• Fazlıoğlu, İhsan, "Hârizmi", DİA, XVI, 224-227.
• Feher, Geza, Bulgar Türkleri Tarihi, çev. Heyet, Ankara 1999.
• Golden, Peter B., Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. Osman Karatay, Ankara 2002.
• "Al-Sakaliba (The Sakaliba of Northern and Eastern Europe)", EI2, VIII, 872-878.
• Hacıyev, Hanoğlan, "Bir Emevi Vâlisi ve Komutanı: Mesleme b. Abdülmelik", İslam San'at, Tarih Edebat ve Musıkisi Dergisi,VIII/15 (2010), s. 111-142.
• Kafesoğlu, İbrahim, "Türk Bulgarlarının Tarih ve Kültürüne Kısa Bir Bakış", Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi; 10-11 (1981-1982), s. 91-123.
• Karatay, Osman, "Tuna Bulgar Devletinin İlk Asrı: Balkanlarda Tutunma ve Pekişme (681-803)", Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, X/2 (2010), s. 1-18.
• Kazhdan, Alexander, "Theme", The Oxford Dictionary of Byzantium,III, 2034-2035.
• Kraçkovskiy, Ignatiy Yulianoviç, lzbrannıye Soyinenya, Tom. IV: Ara bskaya Geografgeskaya Likratura, Moskva-Leningrad 1957.
• Kurat, Akdes N., Peçenek Tarihi, İstanbul 1937.
• Rusya Tarihi, Ankara 1999.
• "Bulgaristan", İA, II, 796-801.
• Kurt, Hasan, "Mesleme b. Abdülmelik", DİA, XXIX, 318-319.
• Kutluer, Ilhan, "Belhi, Ebû Zeyd", DİA, V, 412-414.
• Lamanskiy, Vladimir İ., O Slavyanah v Maloy Aziy, v Afrike i v İspaniy, Sankt-Peterburg 1859.
• Lane, Edward William, An Arabic-English Lexicon, l-VIII, Beyrurt 1968.
• Macartney, Carlile A., Hungary A Short History, London 1962.
• Mıquel, Andre, " Ibrahım b. Ya`küb al-Isrâ'ili al-Turttishi, EI2, III, 991.
• Mişin, Dimitri E., Sakaliba (Slavyane) v islamskom Mire v Ranneye Srednevekovye, Moskva 2002.
• Ostrogorsky, George, Bizans Devleti Tarihi, çev. Fikret Işıltan, Ankara 1999.
• "The Byzantine Empire in the World of the Seventh Century", Dumbarton Oaks Papers, 13 (1959), s. 1-21.
• "Byzantium and South Slavs", The Slavonic and East European Review, XLII/98 (1963), s. 1-14.
• "The Byzantine Background of the Moravian Mission", Dumbarton Oaks Papers, 19 (1965), s. 1-18.
• Ögel, Bahaeddin, İslamiyetten önce Türk Kültür Tarihi, Ankara 2003.
• Özdemir, Mehmet N., "Sakâlibe Unsuru ve İslâm Dünyasına Girişi - İslam Kaynaklarına Göre-", Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XI/1 (2011), s. 89-107.
• Prıtsak, Omeljan, "Türk-Slav Ortak Yaşamı: Güneydoğu Avrupa'nın Türk Göçebeleri", çev. Osman Karatay, Türkler, II, Ankara 2002, s. 509-521.
• Râsonyi, Laszlo, Doğu Avrupa'da Türklük, yay. haz. Yusuf Gedikli, İstanbul 2006.
• Rıveros, Jose M., La Cronica de Monemvasia. Texto y contexto: Una revision a partir de revalonizacion de fuentes hispanas, Valparaiso 2010.
• Rosenthal, Franz, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968.
• Rotter, Gernot, "Maslama b. `Abd al-Malik b. Marwân", EI2, VIII, 740.
• Runcıman, Steven, A Histoy of the First Bulgarian Empire, London 1930.
• Setton, Kenneth M., "On the Raids of the Moslems in the Aegean in the Ninth and Tenth Centuries and Their Alleged Occupation of Athens", American journal of Archaeology, LVIII/4 (1954), s. 311-319.
• Suter, Heinrich, "Mecesti", İA, VII, 438-439.
• Şan, Erman, "Mesleme b. Abdülmelik Tarafından 717 Yılında Fethedilen Medînetü's-Sakalibe'nin Konumuna Dair", Prof Dr. Erdoğan Merçil'e Armağan, ed. Emine Uyumaz, Muharrem Kesik, Aydın Usta, Cihan Piyadeoğlu, İstanbul 2013, s. 71-83.
• Şemseddin Sâmi, Kamus-ı Türki, İstanbul 1317.
• Şeşen, Ramazan, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998.
• İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara 2001.
• "İslam Dünyasındaki İlk Tercüme Faaliyetlerine Umumi Bir Bakış (Başlangıçtan h. IV./m. X. Asrın Sonlarına Kadar)", İslam Tetkikleri Entitüsü Dergisi, VII/3-4 (1979), s. 3-29.
• Tagirov, İ. R., "İdil Bulgarları", çev. İlyas Kamalov, Avrasya Fatihi Tatarlar, İstanbul 2007, s. 35-62.
• Taşağıl, Ahmet, Kök Tengri'nin Çocukları (Avrasya Bozkırlarında İslam Öncesi Türk Tarihi), İstanbul 2013.
• "İdil Bulgar Hanlığı", DİA, XXI, 472-474.
• "Sakâlibe", DİA, XXXVI, 3-4.
• Tekin, Talat, Tuna Bulgarları ve Dilleri, Ankara 1987.
• Treatgold, Warren T., "Notes on the Numbers and Organization of the Ninth-Century Byzantine Army", Greek Roman and Byzantine Studies, 21 (1980), s. 269-288.
• Usta, Aydın, "Ortaçağ İslam Dünyasının Kuzey Ülkeleriyle Münasebetleri (IX.- XIII. Yüzyıllar Arası Dönemde)", Türk Dünyası Araştırmaları, 170 (2007), s. 221-239.
• Vasiliev, Aleksandr A., "Harun-ibn-Yahya and his Description of Constanti-nople", Seminarium Kondakovianum, 5 (1932), s. 154-162.
• Vasmer, Marx, Etimologiçeskiy Slovar Russkogo Yazıka, I-IV, Moskva 1987.
• Vernet, Joan, "Al-KhwârazmI", EI2, IV, 1070.
• Yücel, Muallâ Uydu, İlk Rus Yıllıklarına Göre Türkler, Ankara 2007.
• Zettersteen, Karl Vilhelm, "Mesleme", İA, VIII, 126-127.