Payitahtta Çalkantı: Hamidiye Rejimini Telaşa Düşüren İngiliz Neşriyatı

Yıl 2021, Cilt: 85 Sayı: 302, 134 - 154, 16.04.2021

Burhan Çağlar

https://doi.org/10.37879/belleten.2021.133

Öz

II. Abdülhamid’in saltanatının ilk yıllarında sâbık Sultan Murad’ı tekrar tahta geçirmek için bazı teşebbüsler oldu. Bunlardan biri de Çırağan Vakası (1878) olarak bilinen Ali Suâvi’nin tertip ettiği girişimdir. Osmanlı basınında dar bir çerçevede yer bulan olayı İstanbul’da neşredilen İngiliz gazetesi Levant Herald’ın günlerce haber yapması dikkat çekidir. Hükümetin dili ile Çırağan Vakasını sayfalarına taşıyan gazetenin, konu hakkında yayınladığı bir okuyucu mektubu Bâbıâli’yi harekete geçirir. Ali Suâvi’den övgü ile bahseden, V. Murad’ın saltanatının gasp edildiğini ifade eden mektubun kim tarafından kaleme alındığı muammadır. Yayının gerçekte bir okuyucu mektubu olduğuna kimse ikna olmadığı gibi bazı kaynaklar Prodoos (Terakki) Mason Locası Üstad-ı Âzamı Cleanthi Scalieri’yi işaret etmektedir. Levant Herald’ın Bâbıâli’nin emriyle mühürlenerek matbaasına el konması ve nüshalarının toplatılması ile sonuçlanan yayının ardından gazetenin sahibi Edgar Whitaker İngiliz sefaretine sığınır. Whitaker mektubu yayınlaması için ölüm tehdidi aldığını, durumdan Mabeyn Müşiri İngiliz Said Paşa’yı haberdar ettiğini iddia etmektedir. Said Paşa ise padişahın bu konudaki sualine bilgisi olmadığı yönünde cevap verecektir. Paşa azledilerek merkezden uzaklaştırılırken gelişmeler İngiliz hariciyesi ile Bâbıâli arasında gerginlik meydana getirdi. Zira İngiltere adli kapitülasyonlara istinaden Bâbıâli’nin yetkisi dışında hareket ettiğini iddia etmekteydi. Avrupa basınında geniş yankı bulan olay İngiliz kamuoyunda Osmanlı hükümeti aleyhinde sert tepkiler doğurdu. Öte yandan tüm yaşananlar Kıbrıs’ın İngiltere’ye geçici olarak terki müzakerelerinin yürütüldüğü günlere tesadüf ediyordu. Bu çalışma Levant Herald gazetesinde V. Murad ve Ali Suâvi lehine neşredilen mektuba odaklanmakta ve ağırlıklı olarak İngiliz basınında çıkan haberler üzerinden gelişmeleri incelemektedir.

Anahtar Kelimeler

Levant Herald, İngiliz Said Paşa, Ali Suâvi, Edgar Whitaker, Cleanthi Scalieri, II. Abdülhamid, İngiltere

Turmoil in the Capital: British Publication Alarmed the Hamidian Regime

Öz

During the early years of Abdülhamid II’s reign, there were several attempts to reinstate ex-Sultan Murad V to the throne. One of these was the initiative of Ali Suâvi, which has come to be known as the Çırağan Incident. Although the Ottoman press had to be very circumspect in reporting Suâvi’s attempt and its aftermath, the British newspaper of the Ottoman Empire, The Levant Herald, was instead able to carry the news about the incident for several days by framing its reportage in pro-government terms. The situation changed, however, when a letter from a reader praising Ali Suâvi and supporting the claim of Murad V to the throne was published by the paper and spurred the Sublime Porte into action. Although the authorship of the letter remains unknown, it is doubtful that it was actually written by an average reader of the paper; some sources instead point to Cleanthi Scalieri, the Master of the Prodoos Masonic Lodge. After publication, the proprietor of The Levant Herald, Edgar Whitaker, took refuge in the British Embassy, resulting in the confiscation of the printing house and the remaining copies of the newspaper on the order of the Sublime Porte. Whitaker protested that he had informed the Marshal of the Palace, Said Pasha, regarding the letter’s contents, and that he was now the subject of death threats and harassment; Said Pasha responded by denying any knowledge of the matter. The dismissal and exile of Said Pasha brought only further tension. The British Foreign Ministry claiming that the Sublime Porte had acted beyond its jurisdiction according to the capitulations. In the midst of negotiations between the British and Ottoman governments over the transfer of Cyprus, the furor over the letter and the newspaper provoked major discussion in the European press, and caused negative public reaction in Britain towards the actions of the Ottoman government. This article focuses on the anonymous letter published in The Levant Herald, and examines the course of these developments primarily through their representation in the British press.

Anahtar Kelimeler

The Levant Herald, Said Pasha, Ali Suavi, Edgar Whitaker, Cleanthi Scalieri, Abdülhamid II, Britain

Kaynakça

• Archival Documents, Journals and Periodicals
• İrade Dahiliye (İ.DH)
• Yıldız Esas Evrakı (Y.EE)
• Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV)
• Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal (Y.PRK. AZJ)
• Birmingham Daily Post
• Thames Star
• Reynolds’s Newspaper
• The Argus
• The Bristol Mercury and Daily Post
• The Bruce Herald
• The Daily News
• The Graphic
• The Eclectic Magazine of Foreign Literature
• The Grey River Argus
• The Levant Herald
• The Levant Herald and Eastern Express
• The Mercury
• The New Zealand Herald
• The Pall Mall Gazette
• The Standard
• The Star
• The Sydney Morning Herald
• The Times
• The Western Times
• The Westport Times
• The York Herald
• Published Sources and Dissertations
• Johnson, Aaron S., A Revolutionary Young Ottoman: Ali Suavi (1839-1878), Unpublished Ph.D. dissertation, McGill University, 2012.
• Kısa, Ahmet, Cleanthi Scalieri ve Aziz Bey Komitesi (1876-1878), Unpublished master’s thesis, Hacettepe University, 2012.
• Birinci, Ali, “Osmanlı Devleti’nde Matbuat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Medhal”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 7 (2006): 291-349.
• Brummett, J. Palmira, Image and Imperialism in the Ottoman Revolutionary Press, 1908- 1911, State University of New York Press, Albany 2000.
• Çağlar, Burhan, “Zindandan Gelen Sada: Fethipaşazade Mahmud Paşa’nın Taif Mektupları”, Osmanlı’da Yönetim ve Savaş, ed., Yaşar Ertaş-Haşim Şahin-Hacer Kılıçaslan, Mahya Yayınları, İstanbul 2017, pp. 173-192.
• Çağlar, Burhan, Brief History of an English-Language Journal in the Ottoman Empire: The Levant Herald and Constantinople Messenger (1859-1878), Unpublished master’s thesis, University of Toronto, 2017.
• Çelik, Hüseyin, Ali Suâvi ve Dönemi, İ̇letişim Yayınları, İstanbul 1994.
• Eldem, Edhem, 5. Murad’ın Oğlu Selahaddin Efendi’nin Evrak ve Yazıları, Vol. I, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019.
• Yasamee, Feroze A. K., “Some Notes on British Espionage in The Ottoman Empire, 1878-1908”, The Balance of Truth: Essays in Honour of Professor Geoffrey Lewis, ed., Çiğdem Balım-Harding, Colin Imber, Isis Press, İstanbul 2000, pp. 431- 442.
• Georgeon, François, Sultan Abdülhamid, tr. Ali Berktay, Homer Kitabevi, İstanbul 2006.
• Hanioğlu, M. Şükrü, The Young Turks in Opposition, Oxford University Press, New York 1995.
• İnal, İbnülemin Mahmut Kemal, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, Vol.1-2, Dergah Yayınları, İstanbul 1982.
• İngiliz Said Paşa ve Günlüğü (Jurnal), ed. Burhan Çağlar, Arı Sanat Yayınevi, İstanbul 2010.
• Jelavich, Barbara, “Great Britain and the Russian Acquisition of Batum, 1878- 1886”, The Slavonic and East European Review, 48/110 (1970), pp. 44-66.
• Karaca, Talha Niyazi, Büyük Oyun: İngiltere Başbakanı Gladstone’un Osmanlı’yı Yıkma Planı, Timaş Yayınları, İstanbul 2011.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, vol. 9, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.
• Karpat, Kemal H., The Politicization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith, and Community in the Late Ottoman State, Oxford University Press, New York 2001.
• Lewis, Bernard, The of Emergence Modern Turkey, Oxford University Press, London 1968.
• Mahmud Celâleddîn, Mirât-ı Hakikât, Vol. III, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet 1327.
• Tokay, Gül, “Anglo-Ottoman Relations and William Gladstone”, New Bulgarian University History Department Yearbook, 4 (2009), pp. 318-333.
• Türkgeldi, Ali Fuat, Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye, Vol. 3, ed. Bekir Sıtkı Baykal, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1957.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, “Ali Suâvi ve Çırağan Vak’ası”, Belleten, VIII/29 (1944), pp. 71-118.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, “Beşinci Murad ile Oğlu Selahaddin Efendiyi Kaçırmak İçin Kadın Kıyafetinde Çırağana Girmek İsteyen Şahıslar”, Belleten, VIII/32 (1944), pp. 589-597.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, “Beşinci Murad’ı Avrupa’ya Kaçırma Teşebbüsü”, Belleten, X/37 (1946), pp. 195-209.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, “Beşinci Sultan Murad’ın Tedavisine ve Ölümüne Ait Rapor ve Mektuplar”, Belleten, X/38 (1946), pp. 317-367.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, “V. Murad’ı Tekrar Padişah Yapmak İsteyen K. SkaliyeriAziz Bey Komitesi”, Belleten, VIII/30 (1944), pp. 245-328.