Değişim Çağında Osmanlı İstanbul’unda Oyuncaklar ve Oyun Nesneleri

Yıl 2022, Cilt: 86 Sayı: 305, 319 - 358, 12.04.2022

İhsan Erdinçli

https://doi.org/10.37879/belleten.2022.319

Öz

Çalışmanın amacı, Osmanlı İstanbul’unda çocukların hangi oyuncaklar ve oyun nesneleriyle oynadığını, oyuncakçılığın durumunu da göz ardı etmeden somut olarak belirlemektir. Bu bağlamda 17. yüzyılın ikinci yarısından itibaren oyuncak imalinde öne çıkan İstanbul’un Eyüp semtine odaklanılmıştır. 19. yüzyılın ortalarındaysa endüstriyel üretim alafranga oyuncaklar, Avrupa menşeli mağazaların raflarında görünür hale gelmiştir. Nispeten daha iyi bilinse de Eyüp oyuncakçılığının ve oyuncaklarının değişim sürecindeki durumu, dönemin çocukları açısından nasıl bir değere sahip olduğu incelenmemiştir. Bunun nedenlerinden biri; dönemin yazınında geleneksel ve modern oyuncaklara yönelik nasıl bir yaklaşım sergilendiğinin sorgulanmamasıdır. Araştırmacılar; modern çağda Avrupai oyuncakların İstanbul’a girdiğinden sıklıkla bahsetmekte ama bunların somut olarak nelerden oluştuğunu nadiren belirtmektedir. Sözü edilen odak noktalarından hareketle planlanan çalışma; arşiv belgeleri, çağdaş gözlemler, yıllıklar, gazeteler ve çocuk dergileri ile mecmualarına dayanmaktadır. Çalışmada; Eyüp oyuncakçılığının Avrupa menşeli oyuncakların İstanbul’a girmeye başlamasından olumsuz etkilendiği ama kısa süre içinde yok olmadığı ileri sürülmektedir. Alafranga oyuncaklar, 20. yüzyılın ilk çeyreğinde geleneksel Eyüp oyuncaklarının yerini almıştır. Modern eğitime daha fazla önem verilmesi, Hürriyet’in ilan edildiği 1908 yılından sonra çocuklara yönelik süreli yayınların nicelik ve niteliğinin artması ve Osmanlı aydınlarının tanıtım yazıları, Avrupai oyuncakların İstanbul pazarına hâkim olmasına katkıda bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, çocuk, oyuncakçılık, Eyüp oyuncağı, alafranga oyuncak

Toys and Playing Objects in Ottoman Istanbul During the Age of Change

Öz

The purpose of this study was to determine -in tangible terms without ignoring the status of toy-making- what kind of toys and playing objects the children played with in Istanbul during the Ottoman times. In this regard, the study focused on Eyüp district of Istanbul that was the leading district in terms of toy making in Istanbul beginning in the second half of the 17th century. However, after the second half of the 19th century, European toys of industrial production started to fill the shelves of the toy shops. Rather a well-known subject, the state of toy-making in Eyüp and what those toys meant for the Ottoman children during the modern age has not been thoroughly studied. This is partly because the researchers have not questioned how the contemporary writers viewed the traditional and modern toys in Ottoman Istanbul. Studies often mentioned the introduction of European toys in Istanbul with the coming of the modern age but did not tangibly describe what those toys were. Therefore, this study intended to fill this gap by surveying the archival sources, contemporary observations, newspapers, child magazines and yearbooks. This study posited that toy-making in Eyüp was negatively affected by the influx of European toys in Istanbul but did not disappear in the short term. With the advent of the 20th century, a la franca toys replaced the traditional Eyüp toys. The increasing emphasis on modern education, the growing in the quantity and quality of children’s press after the 1908 revolution and the advertising articles of the Ottoman intellectuals helped the European toys dominate the market.

Anahtar Kelimeler

Istanbul, children, toy making, Eyüp toys, a la franca toys

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Babıâli Evrak Odası (BEO), 1069/80171; 1440/107991; 1447/108475; 2271/170261; 2682/201149; 2828/212084; 3122/234101.
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 69/47; 194/29; 799/2; 911/56; 1039/5; 2038/105; 1018/60.
• Hukuk Müşavirliği İstişare Odası (HR.HMŞ.İŞO.), 59/1.
• Meclis-i Vâlâ Evrakı (MVL.), 873/63.
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.), 113/80; 163/54.
• Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD.), 597/49.
• Yabancı Arşiv Makedonya (YB.021), 79/94.
• Yıldız Perakende Evrakı Zaptiye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.ZB.), 6/89; 19/73; 21/119.
• Yıldız Sıhhiye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.SH.), 6/10.
• Süreli Yayınlar
• Aile, S. 1.
• Annuaire Oriental du Commerce, haz. Raphael C. Cervati, 1889-1890; 1891; 1892; 1893; 1894; 1895;1896-1897; 1898; 1900; 1901; 1902; 1903; 1904; 1909; 1912; 1913, 1914.
• Indicateur Oriental Annuaire du Commerce, haz. Raphael C. Cervati, 1883; 1885; 1888.
• L’indicateur Ottoman Annuaire-Almanach Commerce: haz. Raphael C. Cervati, 1881.
• Arkadaş, S. 2; 3; 4; 8; 9.
• Bağçe, S. 20.
• Bilgi Yurdu Işığı, S. 3.
• Cerîde, S. 44.
• Çocuk Duygusu, S. 1-60.
• Çocuk Dünyası, S. 1-75.
• Çocuklara Mahsus Gazete, C. 3, S. 125; C. 10, S. 50; C.6, S. 265.
• Çocuklara Rehber, S. 15.
• İkdam, S. 77.
• Karagöz, S. 15.
• Maarif, S. 53; 55; 89; 92.
• Malumat, S. 73.
• Mektebli, S. 1; 23-24.
• Mümeyyiz, S. 13; 15.
• Servet-i Fünûn, S. 227; 556; 665.
• Talebe Defteri, S. 7; 24; 26.
• Tanin, S. 88.
• Tercüman-ı Hakikat, S. 3473.
• Vakit, S. 121.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• “Eyyubsultan Oyuncakları”, İstanbul Ansiklopedisi, C X, Koçu Yayınları, İstanbul 1971.
• Akın, Sunay, Kırdığımız Oyuncaklar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2021.
• Akyürekli, Ramiz, “Oyuncakçılığın Doğuşu ve İnkişafı”, Oyuncaklı Dünya, V Yayınları, Ankara, 1992.
• Alus, Sermet Muhtar, “Eyüp Oyuncakları”, Tarih Hazinesi, II/14, Aralık 1951.
• And, Metin, Oyun ve Bügü, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2019.
• And, Metin, “Kültürler Kavşağında Oyun ve Oyun Nesnelerinin Tarihi”, Toplumsal Tarihte Çocuk, haz. Bekir Onur, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994.
• Akın, Nur, 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Galata ve Pera, Literatür Yayınları, İstanbul 2011.
• Andı, Kübra, Servet-i Fünûn Mecmuasının Sistematik İndeksi (1891-1901), (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul 1997.
• Araz, Yahya, 16. Yüzyıldan 19. Yüzyıl Başlarına Osmanlı Toplumunda Çocuk Olmak, Kitap Yayınevi, İstanbul 2017.
• Ataman, Sadi Yaver, Türk İstanbul, haz. Süleyman Şenel, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı, İstanbul 1997.
• Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı, haz. Ali Şükrü Çoruk, Kitabevi, İstanbul 2011.
• Baronyan, Hagop, İstanbul Mahallelerinde Bir Gezinti, çev. P. Hilda Teller Babek, Can Sanat Yayınları, İstanbul 2014.
• Basmacıyan, Krikor Hagop, Şark’ta Toplumsal ve Dinsel Hayat, çev. Altuğ Yılmaz, Aras Yayıncılık, İstanbul 2005.
• Bilir, Nurhan, Ceride ve Bilgi Yurdu Işığı Mecmualarının İnceleme ve İndeksi, (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul 2013.
• Bozkurt, Fatih, Tereke Defterleri ve Osmanlı Maddî Kültüründe Değişim (1785-1875 İstanbul Örneği), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Sakarya 2011.
• Çelik, Bilgehan, Karagöz Gazetesi Numara 1-18, (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Kilis 2016.
• Çitçi, Selahattin, İkdam Gazetesinin Sistematik İndeksi (1894-1904), (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul 2000.
• Devrim, Fatma, Çocuk Duygusu Dergisi’nin İncelenmesi, (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul 2005.
• Erikli, Besime Ceylan, “Çocuk Dünyası” Dergisinin Halk Edebiyatı ve Folklor Ürünleri Açısından İncelenmesi, (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Balıkesir 2019.
• Erkin, Behiç, Hâtırat (1876-1958), haz. Ali Birinci, TTK, Ankara 2010.
• Evliyâ Çelebi, Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi: İstanbul, 1. kitap-2. Cilt, haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, YKY, İstanbul 2014.
• Fındıkçı, Hatice Şahin, Servet-i Fünûn Dergisi (651-754. Sayılar) -İnceleme ve Seçilmiş Metinler-, (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Sivas 2019.
• Geleş, Fadime, “Eyüp Oyuncakçıları”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu V, Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2002.
• Gümüşkılıç, Zehra, Bahçe Dergisinin (1880-1881) Çocuk Edebiyatı ve Eğitimine Katkısı Bakımından İncelenmesi, (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul 2016.
• Güran, Tevfik, Osmanlı Devleti’nin İlk İstatistik Yıllığı 1897, C V, Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, Ankara 1997.
• Hamadeh, Shrine, Şehr-i Sefa 18. Yüzyılda İstanbul, çev. İlknur Güzel, İletişim Yayınları, İstanbul 2010.
• Hamsun, K.-Andersen, H. C., İstanbul’da İki İskandinav Seyyah, çev. Banu Gürsaler-Syvertsen, YKY, İstanbul 2017.
• Karay, Refik Halid, Üç Nesil Üç Hayat, İnkılâp Kitapevi, İstanbul 2009.
• Karoğlu, İlhan, Tanin Gazetesi İnceleme ve Seçilmiş Metinler (1-300 Sayılar), (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Tokat 2011.
• Kılıç, Füsun, “Eyüp Oyuncakçılığı ve İstanbul Belediyesi’nin Eyüp Oyuncakları Koleksiyonu”, Toplumsal Tarihte Çocuk, haz. Bekir Onur, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994.
• Koçu, Reşad Ekrem, “Affan Efendi (Oyuncakçı)”, İstanbul Ansiklopedisi, C I, Tan Matbaası, İstanbul 1958.
• Köseoğlu, Hatice, Tercüman-ı Hakikat Gazetesi (3001-3500. Sayılar) İnceleme ve Seçilmiş Metinler, (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Sivas 2014.
• Murad Efendi, Türkiye Manzaraları, çev. Alev Sunata Kırım, Kitap Yayınevi, İstanbul 2007.
• Niemann, Helmut, “Oyuncağın Gelişim Tarihi”, çev. Bekir Onur, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, XXIV/1, 1991.
• Nutku, Özdemir, “Osmanlı Şenliklerinde Çocuk”, Toplumsal Tarihte Çocuk, haz. Bekir Onur, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994.
• Okay, Cüneyd, Osmanlı Çocuk Hayatında Yenileşmeler 1850-1900, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 1998.
• Onur, Bekir, Oyuncaklı Dünya, V Yayınları, Ankara 1992.
• Önder, Nabey, “Türkiye’de Oyuncakçılık”, Folklor Halkbilim Dergisi, IV/35, Ekim 1986.
• Öztan, G. Gürkan, Türkiye’de Çocukluğun Politik İnşası, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2011.
• Scognamillo, Giovanni, “Beyoğlu Oyuncakçıları”, Toplumsal Tarihte Çocuk, haz. Bekir Onur, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994.
• Stearns, Peter N., Çocukluğun Tarihi, çev. Hilal Dikmen-Büşra Uçar, Dedalus, İstanbul 2018.
• Şimşek, Hüseyin, Tanzimat ve Mutlakıyet Dönemi Çocuk Dergilerinin Eğitim Açısından İncelenmesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2002.
• Taşdemir, Ahmet Durmuş, “Mektebli” Çocuk Dergisi (İndeks, Seçme Metin ve Değerlendirme), (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Sakarya 2007.
• Tilgen, Nurullah, “Eyüp Oyuncakcıları”, Türk Folklor Araştırmaları, VI/121, Ağustos 1959.
• Tütün, Gönül, “Tarihi Eyüp Oyuncakları”, Müzeler, Oyunlar, Oyuncaklar ve Çocuklar, haz. Dilek Martal Canko, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, İzmir 2014.
• Ulus, Gökçe, II. Meşrutiyet Döneminde Bir Çocuk ve Gençlik Dergisi: Talebe Defteri, (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Ankara 2014.
• Yalçınkaya, Tosun, “Çocukların Sevinci Eyüp Oyuncaklarıydı”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu V, Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2002.
• Yaman, Havva Sena, Eski Harfli Dergilerden “Çocuklara Mahsus Gazete” Tahlilî Fihrist-İnceleme-Metin, (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Konya 2004.
• Yapucu, Olcay Pullukçuoğlu, “Osmanlı Kentlerinde Oyuncak Satıcıları”, Geçmişten Günümüze Şehir ve Çocuk, C II, ed. Osman Köse, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2016.
• Yıldırım, Nuran, Hastane Tarihimizde Bir Kutup Yıldızı Hamidiye Etfal Hastanesi, Şişli Etfal Eğitim ve Araştırma Hastanesi, İstanbul 2010.
• Yılmaz, Rüştü, Servet-i Fünun Dergisi (547-650. Sayılar) -İnceleme ve Seçilmiş Metinler-, (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Sivas 2019.
• Yoran, Emine, “Arkadaş”, “Çocuklara Arkadaş”, “Çocuklara Talim” Dergileri (Metin-İnceleme), (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Balıkesir 2019.