Taşrada Modern Bir Mektebin Kurumsal Yapısı ve Mahallî İşlevi: Uşak Erkek Rüşdiye Mektebi (1872-1914)

Yıl 2025, Cilt: 89 Sayı: 314, 265 - 309, 08.04.2025

Biray Çakmak

Öz

Çalışmada Uşak Erkek Rüşdiye Mektebi yapısalcı-işlevselci bir bakış açısıyla ele alınmış, personeli, talebe mevcudu, müfredatı, ders araç-gereçleri ve binaları üzerinde devamlılık ve değişim temelinde durulmuştur. Mezunlarının kariyerleri takip edilerek mektebin mahallî işlevi ve rolü tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın kronolojik aralığını, mektebin kuruluş tarihi olan 1872 yılı ile Uşak İdâdî Mektebiyle birleştirildiği 1914 yılı oluşturmuştur. Çalışmada arşiv belgeleri, salnameler, mevzuat ve gazeteler temel kaynakları teşkil etmiştir. Literatürün de ihmal edilmediği çalışmada, sıbyan/ ibtidaî mekteplerinden mezun olan talebenin ilk defa rüşdiye derecesinde bir mektepte öğrenim görme fırsatı bulduğu, mektep mezunlarının bir kısmının idâdî ve benzeri mekteplerde tahsillerini sürdürdüğü, bir kısmının medreselere devam ederek ilmiye tarikinde kariyer yaptığı, bir kısmının hükûmet dairelerine mülazemetle devam ederek refik, kâtip ve memur olduğu tespit edilmiştir. Mektepte muallim-i evvel, muallim-i sani ve bevvabların asaleten, muallim-i salis ve mubassırın kısa süreliğine vekaleten, hüsn-i hatt muallimlerinin seyyar/dışarıdan görev yaptıkları, maaşlarını merkezî bütçeden aldıkları, süreç içinde mektebin kurumsal yapısında önemli bir değişiklik meydana gelmediği, müfredatının sık sık değiştirildiği görülmüştür. Kaza erkek rüşdiye mektepleriyle ilgili yapılacak benzer çalışmaların bilgi birikimine katkı yapmaları yanında karşılaştırma imkânı vereceklerine şüphe yoktur.

Anahtar Kelimeler

Rüşdiye, Uşak, Talim Heyeti, Müfredat, Mezunlar, Medrese

Institutional Structure and Local Function of a Modern School in the Countryside: Uşak Rushdiye School for Boys (1872-1914)

Öz

This study aims to shed light on Uşak Rushdiye School for Boys by evaluating from a structuralist-functionalist perspective, and its personnel, student population, curriculum, course equipment and buildings in terms of continuity and change. By following the careers of its graduates, the local function and role of the school has been tried to be determined. The chronological range of the study consists of 1872, the date of establishment of the school, and 1914, when it was merged with the Idâdî School of Uşak. In the study, archive documents, yearbooks, legislation and newspapers constituted the main sources. Morever, the literature and published materials were not neglected. The students who graduated from traditional or modern public primary schools had the opportunity to study in a rushdiye school for the first time, some of the graduates continued their education in schools such as idâdî, some of them continued their education in madrasahs and made a career in the ilmiye path, some of them entered government offices as a student and became a refik etc. It seemed that in the school where the teachers (muallim-i evvel and muallim-i sani) and the bevvabs worked as principal person, the teacher (muallim-i salis) and the mubassir as representative, even for a short time, the calligraphy teachers as additional duty, the staff recevied their salaries from the central budget. In addition, it was observed that no significant change occured at the institutional structure of the school in the process, but its curriculum has been changed frequently. There is no doubt that similar studies to be conducted on the district rushdiye schools for boys will contribute to the accumulation of knowledge and also provide opportunity for comparison.

Anahtar Kelimeler

Rushdiye School, Uşak, Teaching Staff, Curriculum, Graduates, Madrasah

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Ali Evrak Odası Ayniyat Defterleri (BEOAYN.d…), no. 1073. Bab-ı Ali Evrak Odası Belgeleri (BEO), 844/63293.
• Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Belgeleri Ekleri (DH.İUM.EK), 115/86, 116/39, 117/42.
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi Belgeleri (DH.MKT), 393/30, 1058/34, 1148/84, 1801/86, 1810/27, 2249/55, 2297/100, 2304/100, 2360/15, 431/10, 501/28, 545/39, 566/36.
• Dahiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Belgeleri (DH.MUİ), 52-2/25, 42/55.
• Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahval İdaresi Memurin (DH.SAİD.MEM), 6/11.
• Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahval Komisyonu Defterleri (DH.SAİDd), 191/123, 103/93, 110/375, 115/445, 118/399, 127/43, 143/191, 146/9, 152/291, 173/57, 182/49, 31/263, 64/323.
• Dahiliye Nezareti Sicill-i Nüfus İdare-i Umumiyesi Tahrirat Kalemi Belgeleri (DH.SN.THR), 16/38, 13/62, 44/73, 78/101.
• Dahiliye Nezareti Umur-ı Mahalliye-i Vilayat Müdüriyeti Belgeleri (DH.UMVM), 134/4.
• Hatt-ı Hümayun Tasnifi (HAT), 1320/51545.
• İrade Dahiliye (İ.DH), 717/50092, 1116/87294, 1249/97958, 917/72794. İrade Maarif (İ.MF), 1/7 (1310M-7), 10/24 (1322Ca-1).
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi Belgeleri (MF.MKT), 2/115, 10/12, 102/26, 122/65, 13/1, 15/18, 154/92, 161/121, 2/7, 20/11, 249/16, 253/37, 27/206, 275/55, 278/15, 330/65, 341/2, 367/49, 40/11, 442/42, 474/17, 6/20, 6/91, 61/11, 615/25, 62/125, 697/37, 704/32, 758/22, 789/37, 791/25, 791/63, 871/2, 9/133, 9/46, 97/20, 970/43, 99/102, 99/30, 998/61.
• Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiye Kalemi Belgeleri (MF.İBT), 1/109, 129/53, 129/71, 145/68, 155/53, 159/66, 164/26, 164/93, 17/27, 22/99, 222/1, 245/34, 246/89, 247/16, 25/99, 251/100, 257/59, 265/34, 289/34, 313/74, 333/47, 338/9, 386/83, 397/19, 400/8, 415/30, 43/28, 435/69, 439/53, 444/22, 460/51, 8/113, 9/33.
• Maliye Nezareti Emlak-ı Emiriyye Müdüriyeti Belgeleri (ML.EEM), 1175/2. Meclis-i Vala Riyaseti Belgeleri (MVL), 879/12.
• Yıldız Sarayı Arşivi Belgeleri Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS), 172/118.
• Yıldız Sarayı Arşivi Belgeleri Sadaret Resmi Maruzat Evrakı (Y.A.RES), 56/51, 112/59, 57/8.
• Yıldız Sarayı Arşivi Belgeleri Perakende Evrakı Maarif Nezareti Maruzatı (Y. PRK. MF), 4/54.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi (İSTM.MŞH)
• Meşihat Arşivi Defterleri (MŞH. DFT1.d.), no. 48.
• Meşihat Arşivi Ulema Sicil Dosyaları (MŞH.SAİD), 114/4, 114/2, 114/7, 116/2, 116/6, 123/12, 146/22, 147/14, 147/17, 151/22.
• Mevzuatlar
• “24 Ca 1286/1 Eylül 1869 Tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi”, Düstur, I. Tertib, C 2, Matbaa-ı Amire, Desaadet 1289, s. 184-219.
• “25 C 1287/22 Eylül 1870 Tarihli Umum Mekatib-i Rüşdiyenin Nizamname-i Dahilisi”, Düstur, I. Tertib, C 2, Matbaa-ı Amire, Dersaadet 1289, s. 249-256.
• Salnameler
• Devlet Salnameleri
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye (SDAO), H 1298/M 1881, H 1299/M 1882, H 1300/M 1883, H 1301/M 1884, H 1302/M 1885, H 1305/M 1888.
• Maarif Salnameleri
• Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye (SNMU), H 1318/M 1900-1901, H 1319/M 1901-1902.
• Vilayet Salnameleri
• Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi (HVS), H 1294/M 1877, H 1295/M 1878, H 1296/M 1879, H 1297/M 1880, H 1303/M 1885-1886, H 1305/M 1887- 1888, H 1306/M 1888-1889, H 1310/M 1892-1893, H 1311/M 1893-1894, H 1312/M 1894-1895, H 1313/M 1895-1896, H 1314/M 1896-1897, H 1315/M 1897-1898, H 1316/M 1898-1899, H 1317/M 1899-1900, H 1318/M 1900- 1901, H 1319/M 1901-1902, H 1320/M 1902-1903, H 1321/M 1903-1904, H 1322/M 1904-1905, H 1323/M 1905-1906, H 1324/M 1906-1907, H 1325/M 1907-1908, R 1307/M 1891-1892.
• Gazeteler.
• Ahenk gazetesi, no. 3726, no. 3731.
• Hüdavendigar gazetesi, no. 1634, no. 1978.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Akyıldız, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836-1856), Eren Yayıncılık, İstanbul 1993.
• Ata, Bahri, “Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Bir Ders Araç ve Gereçleri Lojistik Merkezi: Maarif Kütüphanesi (1872-1895)”, Tarihin Peşinde: Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1, 2009, s. 27-36.
• Belgelerle Uşak Fermanlar-Beratlar, ed. Cevat Ekici, Uşak Üniversitesi Yayınları, Uşak 2010.
• Çakmak, Biray, “Geç Dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda Afet Yönetimi: 1894 Büyük Uşak Yangını”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 15, 2011, s. 63-90.
• Çakmak, Biray, “Gediz Kazası Erkek Rüşdiye Mektebi (1873-1907) ve Mehmet Emin Efendi’nin Muallim-i Sânî Tayini”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 14/1, 2017, s. 234-262.
• Çakmak, Biray, “Karamürsel Erkek Rüşdiye Mektebi”, Kocaeli Ansiklopedisi, C 2, ed. Prof. Dr. Haluk Selvi-Prof. Dr. Muhammed Bilal Çelik-Prof. Dr. İbrahim Şirin-Prof. Dr. Levent Atalı, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları, Kocaeli 2023, s. 1071-1074.
• Çakmak, Biray, “Modernleşen Osmanlı Taşrasında Maârif: Uşak Kasabası’nda Açılan Özel Okullar”, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 7/14, 2012, s. 40-64.
• Çakmak, Biray-Bülbül, Furkan, “Kandıra Erkek Rüştiye Mektebi”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-III, C I, ed. Prof. Dr. Haluk Selvi-Doç. Dr. M. Bilal Çelik-Doç. Dr. İbrahim Şirin-Dr. Ali Yeşildal, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları, Kocaeli 2017, s. 2145-2161.
• Çakmak, Biray-Kul, Başak, “Osmanlı Taşrasında Maârifin Modernleşme Serüveni: Sandıklı Kazası Rüştiye Mektepleri (1886-1908)”, Halil İnalcık Armağanı- III Tarih Araştırmaları, ed. Ahmet Özcan, Doğu Batı Yayınları, Ankara 2017, s. 318-368.
• Demirel, Muammer, “Türk Eğitiminin Modernleşmesinde Rüştiye Mektepleri”, Türkler, C 15, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 64-93.
• Demiryürek, Halim, “Kütahya Sancağında 1919 Osmanlı Meclis-i Mebusan Seçimleri”, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16/3, 2018, s. 519- 544.
• Dobreva, Margarita, “Tanzimat Dönemindeki İstanbul Rüşdiyeleri Hakkında Bazı Tespitler”, Osmanlı’nın Dâhi Devlet Adamı Ahmed Cevdet Paşa, ed. Cafer Çiftçi, Gaye Kitabevi, Bursa 2021, s. 261-181.
• Dobreva, Margarita, “The Urban Network of Rüşdiyyes in the Balkans and in Anatolia in the 1840s-1870s”, Études Balkaniques, LVIII/3, 2022, s. 361-416.
• Dobreva, Margarita, “Tuna Vilâyeti’nde Haydi Okula Kampanyası Taşrada Eğitim Reformları Nasıl Yürütülüyordu? Rüşdiyeler Örneği”, 1864 Vilâyet Nizâmnâmesi, ed. E. Tural-S. Çapar, Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayını, Ankara 2015, s. 163-176.
• Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1991.
• Mahmud Cevad, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, Matbaa-ı Amire, İstanbul 1338.
• Shaw, Stanford J.-Shaw, Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C 2, çev. Mehmet Harmancı, E Yayınları, İstanbul 2010.
• Somel, Selçuk Akşin, “Kırım Savaşı, Islahat Fermanı ve Osmanlı Eğitim Düzeninde Dönüşümler”, Savaştan Barışa: 150. Yıldönümünde Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması (1853-1856), 22-23 Mayıs 2006, Bildiriler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 2007, s. 61-84.
• Somel, Selçuk Akşin, “Tanzimat Döneminde Eğitim Reformunun Dönüm Noktası: 1869 Tarihli Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi, Esbab-ı Mucibe Layihası ve İdeolojik Temelleri”, Sultan Abdülmecid ve Dönemi (1823-1861), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A. Ş. Yayınları, İstanbul 2015, s. 136-167.
• Somel, Selçuk Akşin, Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908) İslamlaşma, Otokrasi ve Disiplin, çev. Osman Yener, İletişim Yayınları, İstanbul 2010.
• Sungu, İhsan, “Mekteb-i Maarif-i Adliyyenin Tesisi”, Tarih Vesikaları, I/3, 1941, s. 212-225.
• Şahin, Ayşegül Altınova, Osmanlı Devleti’nde Rüşdiye Mektepleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
• Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, İkdam Matbaası, Dersaadet 1317.
• Şişman, Adnan-Tutsak, Sadiye-Çakmak, Biray, “XX. Yüzyıl Başlarında Uşak’taki Fransız Müesseseleri”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C IV/S. 1, 2002, s. 103-116.
• Tutsak, Sadiye-Karahan, Özlem, Sadık Karahan ve Uşak’ta Eğitim (1930-1950), Banaz Ofset Matbaacılık, Uşak 2011.
• Umum Mekatib-i Rüşdiyeye Mahsus Olarak Bu Kere Tadilen Tertib Edilen Ders Programıdır, Matbaa-ı Amire, Dersaadet 1315.
• Ünal, Uğur, II. Meşrutiyet Öncesi Osmanlı Rüşdiyeleri (1897-1907), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
• Ünal, Uğur, Meclis-i Kebîr-i Maârif 1869 -1922, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2008.