Millî Mücadele’de 20. Kolordunun 5. Kolorduya Dönüştürülmesi ve Ortaya Çıkan Nüfuz Mücadelesi

Yıl 2025, Cilt: 89 Sayı: 314, 311 - 348, 08.04.2025

Enes Mert Demir

Öz

Mütareke Dönemi’nde Ankara’da konuşlanan 20. Kolordunun sorumluluk sahası, Anadolu’nun pek çok bölgesini birbirine bağlayan stratejik bir konumdaydı. Bu önemiyle beraber Kolordu Kumandanı Ali Fuad Paşa’nın Millî Mücadele’nin önde gelen isimlerinden biri olması, Kolordunun millî hareketin Batı Anadolu ve çevresinde genişlemesine yönelik etkin faaliyetlerini ortaya çıkarmıştır. Şüphesiz bu durum, İstanbul’daki Damat Ferid Paşa Hükûmeti’ni rahatsız etmiş ve neticede Fuad Paşa görevden alınmıştır. Fakat onun görevini devretmemesi ve kolordusunun kendisine bağlı kalması nedeniyle yerine atanan Ahmed Hamdi Paşa, Ankara’ya gidemeyerek Eskişehir’de beklemeye başlamıştır. Ali Fuad Paşa’nın birtakım tedbirler almak maksadıyla Eskişehir’e hareket etmesi üzerine hükûmet, 20. Kolorduyu lağvederek Eskişehir merkezli 5. Kolorduyu kurmuş, ancak bu kolordunun varlığı kâğıt üzerinde kalmıştır. Dolayısıyla hükûmetin ve Millî Mücadele Hareketi’nin bölgede otoritesini sürdürme çabaları, 20. Kolorduyu İstanbul ve Anadolu arasındaki nüfuz mücadelesinin öznesi hâline getirmiştir.
Bu makale, hükûmetin kritik önemdeki 20. Kolordu mıntıkasında otoritesini sürdürme hedefiyle hayata geçirmeye çalıştığı askerî teşkilat düzenlemesini detaylıca ele alırken bu kapsamda İstanbul-Anadolu arasında yaşanan mücadeleyi de incelemektedir. Böylece hükûmetin millî hareketin etkinliğini kırma pahasına orduyu yapılandırma çabaları ile buna mukabil 20. Kolordunun hükûmetin hilafına da olsa kendi kararlarını uygulamadaki kararlılığı ve aldığı tedbirlerin ortaya konulması hedeflenmiştir. Olayların askerî safhasına odaklanan çalışmanın kaynaklarını; konuya dair araştırmaları derinleştirecek şekilde Osmanlı, ATASE ve TİTE arşivindeki özgün belgeler ile yayımlanmış arşiv belgeleri ve döneme ilişkin yapılan araştırmalar oluşturmaktadır. Nitel analiz metoduyla ele alınan çalışmada tespit edilen bulgular, sürecin politik ve askerî şartları ve her iki tarafın olaylara yaklaşımı çerçevesinde değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

20. Kolordu, 5. Kolordu, Ankara, Eskişehir, Millî Mücadele, Damat Ferid Paşa, Ali Fuad Paşa, Kiraz Hamdi Paşa

The Transformation of the 20th Corps into the 5th Corps in the National Struggle and the Emerging Influence Struggle

Öz

The area of responsibility of the 20th Corps stationed in Ankara during the Armistice Period was strategically located, connecting many regions of Anatolia. In addition to this importance, the fact that the Corps Commander Ali Fuad Pasha was one of the leading figures of the National Struggle revealed the effective activities of the Corps for the expansion of the national movement in and around Western Anatolia. Undoubtedly, this disturbed the government of Damat Ferid Pasha in Istanbul and as a result Fuad Pasha was dismissed. However, since Fuad Pasha did not transfer his duty and the corps remained under his command, Ahmed Hamdi Pasha, who was appointed in his place, could not go to Ankara and started to wait in Eskişehir. When Ali Fuad Pasha moved to Eskişehir to take some measures, the government disbanded the 20th Corps and established the Eskişehir-based 5th Corps, but the existence of this Corps remained on paper. Therefore, the efforts of the government and the National Struggle Movement to maintain its authority in the region made the 20th Corps the subject of the struggle for influence between Istanbul and Anatolia.
This article examines in detail the military organization arrangement that the government tried to put into practice with the aim of maintaining its authority in the critically important 20th Corps area, while also examining the struggle between Istanbul and Anatolia in this context. Thus, it is aimed to reveal the government’s efforts to restructure the army at the expense of breaking the effectiveness of the national movement and, in contrast, the determination of the 20th Corps to implement its own decisions and the measures it took, even against the government. The sources of the study, which focuses on the military phase of the events, consist of original documents in the Ottoman, ATASE and TİTE archives, published archival documents and research on the period in order to deepen the research on the subject. The findings of the qualitative analysis method are evaluated within the framework of the political and military conditions of the period and the approach of both sides to the events.

Anahtar Kelimeler

20th Corps, 5th Corps, Ankara, Eskişehir, The National Struggle, Damat Ferid Pasha, Ali Fuad Pasha, Kiraz Hamdi Pasha

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO) Dâhiliye Şifre (DH.ŞFR)
• Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti Seyrüsefer Kalemi (DH.EUM.SSM) İrade Dosya Usulü (İ.DUİT)
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (ATASE) Arşivi
• Atatürk Koleksiyonu Fonu (ATAZB) İstiklal Harbi Fonu (İSH)
• Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi (TİTE) Arşivi Süreli Yayınlar
• Harp Tarihi Vesikaları Dergisi Askerî Tarih Belgeleri Dergisi
• Araştırma-İnceleme ve Kaynak Eserler
• Akşin, Sina, İstanbul Hükûmetleri ve Millî Mücadele (Mutlakiyete Dönüş 1918-1919), C 1, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1998.
• Altıntaş, Ahmet, “20. Kolordu’nun Milli Mücadele’deki Faaliyetleri”, 9. Uluslararası Atatürk Kongresi, Amasya 12-15 Kasım 2019, Bildiriler, yay. haz. Erdem Ünlen-H. Aytuğ Tokur, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2021, s. 3-25.
• Baykal, Bekir Sıtkı, Heyet-i Temsiliye Kararları, 3. bs. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• Beyoğlu, Süleyman, “Ankara’nın İdari, Ekonomik ve Sosyal Yapısı”, Millî Mücadele’nin Yerel Tarihi 1918-1923, C 12, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, Ankara 2023, s. 1-66.
• Beyoğlu, Süleyman, “I. Dünya Savaşı’ndan Millî Mücadele’ye Ankara”, Millî Mücadele’nin Yerel Tarihi 1918-1923, C 12, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, Ankara 2023, s. 67-101.
• Birîncî Dünya Harbi’nde Türk Harbî Sına - Fîlîstîn Cephesi, C 4-Kısım 2, Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara 1986.
• Cebesoy, Ali Fuad, Millî Mücadele Hatıraları, Vatan Neşriyatı, İstanbul 1953.
• Duman, Selçuk, Ali Rıza Paşa Hükûmeti (2 Ekim 1919-3 Mart 1920), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 1998.
• Erşan, Mesut, “Millî Mücadele Döneminde Eskişehir”, Millî Mücadele’nin Yerel Tarihi 1918-1923, C 1, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, Ankara 2023, s. 339-390.
• Erşan, Mesut, Millî Mücadele’nin Başlangıcında Eskişehir’in Önemi, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 1991.
• Goloğlu, Mahmut, Sivas Kongresi Milli Mücadele Tarihi II, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2006.
• Gök, Dursun, Mersinli Cemal Paşa İkinci Ordu Müfettişliği ve Harbiye Nazırlığı, Gençlik Kitabevi Yayınları, 2. bs., Konya 2015.
• Gökbilgin, Tayyip, Millî Mücadele Başlarken Mondros Mütarekesi’nden Büyük Millet Meclisinin Açılmasına, 3. bs. Kronik Yayınları, İstanbul 2008.
• Görgülü, İsmet, On Yıllık Harbin Kadrosu 1912-1922, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3. bs., Ankara 2021.
• Güneş İhsan-Yakut, Kemal, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Eskişehir (1840-1923), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2007.
• Halıcı, Şaduman, “Yüzellilik Bir Muhbirin Portresi: Yaver-i Has Kiraz Ahmed Hamdi Paşa Nam-ı Diğer Hamdi Zeza”, Belgi, S. 20, Yaz 2020/II, s. 2343-2364.
• Heyet-i Temsiliye Tutanakları, yay. haz., Uluğ İğdemir, 2. bs. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• Kemal Atatürk, Nutuk 1919-1920, 10. bs. C 1, yay. haz., Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1970.
• Koylu, Zafer, “Eskişehir Mutasarrıfı Hilmi Bey’in Öldürülmesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 46, Güz 2010, s. 425-455.
• Koylu, Zafer, Esaretten Özgürlüğe 423 Gün İngiliz İşgalinde Eskişehir, Eskişehir Ticaret Odası Yayınları, 3. bs., Eskişehir 2015.
• Özçelik, Ayfer, Ali Fuat Cebesoy (1882-10 Ocak 1968), Akçağ Yayınları, Ankara 1993.
• Özkan, Hülya, İstanbul Hükûmetleri ve Millî Mücadele Karşıtı Faaliyetleri (4 Mart 1919- 16 Ekim 1920), Genelkurmay Basımevi, Ankara 1994.
• Sarıhan, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, C 1, Öğretmen Yayınları, 2. bs., Ankara 1986.
• Sarıkoyuncu, Ali, “Milli Mücadele Döneminde Eskişehir Mitingleri ve Çekilen Protesto Telgrafları”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C 3/S. 4, 2000, s. 248-268.
• Sarıkoyuncu, Ali-Önder, Selahattin, Erşan-Mesut, Milli Mücadelede Eskişehir, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2002.
• Selvi, Haluk, “Si̇vas Kongresi̇ ve Damad Feri̇d Hükümeti̇’ni̇n İstifası”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C 18/S. 54, 2002, s. 849-873.
• Tansel, Selâhattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2019.
• Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, C 2-Kısım 2, Genelkurmay ATASE Yayınları, 3. bs., Ankara 1999.
• Türk İstiklal Harbi I Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Genelkurmay ATASE Yayınları, 3. bs., Ankara 1999.
• Türkmen, Zekeriya, “Büyük Harpte Makedonya Cephesi’nde Osmanlı Ordusu 20. Kolordu ve Bağlı Birliklerinin (Takviyeli 177. Piyade Alayı) Makedonya Cephesindeki Mücadelesi”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, C 14/S. 27-28, Haziran 2016, s. 211-232.
• Türkmen, Zekeriya, Mütareke Dönemi’nde Ordunun Durumu ve Yeniden Yapılanması (1918-1920), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2001.
• Yetim, Fahri, “Millî Mücadele Döneminde İngiliz İşgali Sürecinde Eskişehir’de Asayiş Sorunları”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C 39/S. 107, 2023, s. 105-124.