HAYDARPAŞA KAZILARINDA ELE GEÇEN 19. VE 20. YÜZYIL DAMGALI TUĞLALARIN ARKEOLOJİK DEĞERLENDİRMESİ

Yıl 2020, Sayı: 22, 68 - 91, 31.12.2020

Serhan Mutlu , Meral Mutlu

https://doi.org/10.22520/tubaked.2020.22.005

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nda batılılaşma hareketlerinin yaşandığı 19. yüzyılda özellikle Tanzimat ile beraber Avrupa
şehirlerinde yüksek estetiğe sahip sivil ve kamusal mimarinin kent yaşamına kattığı modernliğin getirdiği beğeni İstanbul’a
çok sayıda yeni yapının kazandırılmasına vesile olmuştur. Modernliğin yanı sıra Osmanlı sivil mimarisinin
vazgeçilmez unsuru haline gelmiş ahşabın geniş boyutta yangınlara sebep olmasından dolayı kanuni düzenlemelerle
tuğlanın kullanıldığı kâgir yapılara dönüşüm sağlanarak mimari alanda yeni bir sürece geçilmiştir. Mimarideki
değişimlerin ötesinde Endüstri Devrimi’nin Osmanlı’da etkisini gösterdiği 19. yüzyılın ikinci yarısındaki sanayi
faaliyetleri ile Avrupa ülkelerinin Osmanlı’yı açık pazar haline getirme isteklerinden kaynaklı ulaşım projelerine
gereksinim duyulmuştur. İstanbul’u Orta Doğu’ya bağlayacak demir yolu projesinin ilk durağını oluşturan Haydarpaşa
Tren Garı’nın ilki 1873 yılında, ikincisi ise 1908 yılında hizmete girmiştir. Haydarpaşa Garı ve çevresinde Mayıs
2018’den itibaren Marmaray CR3 Projesi Haydarpaşa Gar Sahası İyileştirme Projesi kapsamında İstanbul Arkeoloji
Müzeleri’nin denetiminde arkeolojik kazılar yürütülmektedir. Kazılar sırasında tespit edilen 19. ve 20. yüzyıla ait
damgalı tuğlalar Osmanlı’nın son döneminde ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında kamusal alanda kullanılan
birer yapı malzemesi olup bu çalışmada arkeolojik materyal bağlamında ele alınarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, Haydarpaşa Tren Garı, Damgalı Tuğla

Kaynakça

• AKTUĞ KOLAY, İ., 2016. “Osmanlı Dönemi İnşaat Belgelerine Göre Anıtsal Yapılarda Örtü ve Duvar Sistemleri,” 8. Ulusal Çatı & Cephe Sempozyumu 2-3 Haziran 2016 Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fındıklı-İstanbul: 211-219.
• ATILGAN, A., 2011. Haydarpaşa. TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi Anadolu 1 Büyükkent Bölge Temsilciliği, İstanbul.
• BARTSCH, P., 2014. “Fritz Rothschuh Anadolu ve Bağdat Demiryolları Hattında Bir Alman Mühendis”, (Ed.) E. Pauw, Memleketimiz Dersaadet 1850’lerden İtibaren Boğaziçi’ndeki Alman İzleri, Nürnberg: 230-245.
• ÇİFTÇİ, A. ve YERGÜN, U., 2012. “Osmanlı Mimarlığının Modernleşme Sürecinde Temel Bir Yapı Malzemesi: Tuğla”, (Ed.) E. Dönmez, Modernite ve Mimari, Şehir Yayınları, İstanbul: 179- 191.
• DENICKE, 1903. Der Hafen von Haidarpascha gegenüber Konstantinopel, Zeitschrift für Bauwesen, 53: 475- 478 ve Bl.56.
• ELDEM, E., 2017. “Of Bricks and Tiles: The History of a Local Industry in the Area of Mürefte (Thrace)”, (Eds.) E. Akçetin, S. Faroqhi, Living the Good Life: Consumption in the Qing and Ottoman Empires of the Eighteenth Century, Koninklijke Brill NV, Leiden: 433-473.
• ER, A. C., 2013. “Geleneksel Harman Tuğlası ve Üretimi”, Mesleki Bilimler Dergisi (MBD) 2(2): 61-70.
• EYİCE, S., 2017. Yabancıların Gözüyle Bizans İstanbul’u. Yeditepe Yayınevi, İstanbul.
• İSPİR, M., 2010. A Comprehensive Experimental Research On The Behavior Of Historical Brick Masonry Walls Of 19th Century Buildings. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü. İstanbul.
• KÂHYA, Y., 1992. İstanbul Bizans Mimarisinde Kullanılan Tuğlanın Fiziksel ve Mekanik Özellikleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• KAYA, Ş., 2017. “XIX. Yüzyılda İstanbul’da Tuğla Üretimi ve Çobançeşme Tuğla Fabrikası”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 50, Temmuz: 165- 188.
• KAYNAR, İ. S., 2015. “Haydarpaşa – İzmit Demiryolu ve İskelelerle İlişkisi, Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozyumu – VII Karadeniz Limanları”, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 12: 136-148.
• KÖKSAL, T. G., 2005. İstanbul’daki Endüstri Mirası için Koruma ve Yeniden Kullanım Önerileri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• KÖSEBAY ERKAN, Y., 2007. Anadolu Demiryolu Çevresinde Gelişen Mimari ve Korunması, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• KÖSEBAY ERKAN, Y., 2013. “Haydarpaşa Tren Garı: Bugün, Dün ve Yarın (1) Kentin Bedeninde Yara (2)”, METU JFA 2013/1 (30:1): 99 - 116.
• KUBAN, D., 2020. İstanbul 1600 Yıllık Bir Müzedir: Kent ve Mimarlık Üzerine İstanbul Yazıları. YEM Yayın, İstanbul.
• KUBAN, N., 2002. Yeşilköy Tren İstasyonu Yapılar Grubu Restorasyon Projesi, (Yayınlanmamış Yüksek Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü. İstanbul.
• KURT, M., KUZUCU, K., ÇAKIR, B. ve DEMİR, K., 2016. “19. Yüzyılda Osmanlı Sanayileşmesi Sürecinde Kurulan Devlet Fabrikaları: Bir Envanter Çalışması”, OTAM, 40/ Güz: 245-277.
• MANAP, H.N., 2019. Haydarpaşa İstasyonu: Mimari Bir Değerlendirme, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• MUTLU, S. ve BAŞARAN MUTLU, M., 2018. “Anadolu’da Arkeolojinin Kurumsallaşma Süreci ve Gelişimi”, Academic Knowledge 1(1): 64-76.
• SAĞ, M. K., 2016. “Haydarpaşa İngiliz Mezarlığı”, Geç Osmanlı Döneminde Sanat Mimarlık ve Kültür Karşılaştırmaları, (Yay. Haz.) G. Çelik, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul: 93-117.
• SANDALCI, M., 1997. “Asırlardır Sıcaklığını Kaybetmeyen Yapı Malzemesi… Tuğlalar”, Tombak Antika Kültürü Koleksiyon ve Sanat Dergisi, Sayı 17: 50-58.
• ŞAHİN, G., 2017 Bab-I Seraskeri Hastanesi (İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi) Yapısında Kullanılan Farklı Dönem Tuğlalarının Karakterizasyonu ve Koruma Önerileri. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü. İstanbul.
• TARKAY, G., 2010. Bir Erken 20. Yüzyıl Kent Mahallesi İçin Kentsel Yenileşme Konularının Değerlendirilmesi: Kadıköy Yeldeğirmeni, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• TOK, A., 2015. “İmparatorluğun Son Döneminde İstanbul’da Tuğla Üretimi ve Ticareti (1839 – 1914)”, (Eds.) F. M. Emecen, A. Akyıldız, E. S. Gürkan, Osmanlı İstanbul’u III III. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri 25-26 Mayıs 2015, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi, İstanbul: 769 – 779.
• ÜRER, H., ALATEPELİ, S. ve ÇAKMAK, O., 2019. “Smyrna Agorasında Ele Geçen Geç Osmanlı – Erken Cumhuriyet Dönemi Tuğla Buluntuları,” (Eds.) H. Göncü, A. Ersoy, D. S. Akar Tanrıver, Smyrna / İzmir Kazı ve Araştırmaları III, Ege Yayınları, İstanbul: 429-448.
• YAVUZ, S., 2005. Haydarpaşa Garı ve Çevresindeki Yapıların Tarihsel Araştırması, Askeri Karakol ve Muhacir Misafirhanesi Yapılarının Yeniden Değerlendirilmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• YERGÜN, U., 2002. Batılılaşma Dönemi Mimarisinde, Yapım Teknolojisindeki Değişim ve Gelişim, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. YERGÜN, U. ve ÇİFTÇİ, A., 2008. “Imported Construction Materials and Techniques in 19th Century Ottoman Architecture,” (Eds.) D. D’Ayala, E. Fadde. Structural Analysis of Historic Construction, Taylor & Francis Group, London: 999-1006.