Hasankeyf Kazıları Orta Çağ Mezarlarında Ölü Gömme Uygulamaları

Yıl 2024, Sayı: 29, 63 - 78, 28.06.2024

Ayşe Acar , Zekai Erdal

https://doi.org/10.22520/tubaked.1317069

Öz

Toplumların geleneksel ve kültürel değerlerini, günlük yaşamdaki uygulamalarının yansımasını ölü gömme adetlerinde görebiliriz. Mezar içerisindeki bireylere ait iskelet kalıntılarının incelenmesi ile de toplumların, demografik özelliklerinin, yaşam ve sağlık koşullarının anlaşılması mümkündür. Çalışmanın materyali, Kızlar Cami (Kuzeydoğu, Güneydoğu, Güneybatı ve Kuzeybatı), Süleyman Han Cami Türbe (Türbe 1-2, Eyvan) ve Hasankeyf Büyük Saray yanı kazı alanından ortaya çıkarılan 86 adet mezar ve 136 adet bireyden oluşmaktadır. Kazı çalışmaları sırasında gömü tipi, mezar türü, gömü özellikleri, gömü buluntuları, birey sayısı, cinsiyet ve yaş tahmin bilgilerini içeren form doldurulup, her bir mezar için uygulanmıştır. Daha sonra iskelet kalıntıları laboratuvar aşamasında metrik ve morfolojik olarak incelenmiştir. Çalışmanın bulgularına göre; 73 birey dorsal bir şekilde gömülmüştür. Bütün mezar türlerinin birbirine yakın sayılarda olduğu gözlenmiştir. Açma alanlarındaki mezarların içerisinde tabut kullanımı toplam 86 adet mezarda 19 adettir. Mezardaki bireylerin 58 tanesinin yüzleri güneye dönük, 8 bireyde yüz yukarı bakar durumdadır. El ve kolların konumu açısından, 38 bireyde kollar yanda iken kolun yönünde kesinlik göstermeyen şekilde bir el yanda, bir el karın veya göğüste olan 12 adet mezar bulunmaktadır. Mezar buluntusu seramik, boncuk, bilezik, cam, küpe, yüzük ve sikke olarak tanımlanmıştır. Boncuk, çocuk bireylerin mezarında daha çok gözlenmiştir. Yetişkin mezarlarında az da olsa buluntuya rastlanması, dönem özellikleri açısından şaşırtıcı bir durumdur. Çalışma, Hasankeyf bireylerinin gömü pratiklerinin anlaşılması ve dönem insanlarının gömü geleneklerinin bilgilerini içermesi açısından özgünlük taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hasankeyf, Gömü Gelenekleri, Orta Çağ, Antropoloji, İskelet Biyolojisi

BURIAL PRACTICES IN HASANKEYF MEDIEVAL TOMBS

Öz

We can see the traditional and cultural values of societies and the reflection of their practices in daily life in burial customs. It is possible to understand the demographic characteristics, living and health conditions of the societies by analysing the skeletal remains of individuals in the burials. The material of the study consists of 86 graves and 136 individuals unearthed from the excavation area near Kızlar Mosque (Northeast, Southeast, Southwest and Northwest), Süleyman Han Mosque Tomb (Tomb 1-2, Eyvan) and Hasankeyf Büyük Saray. During the excavations, a form containing the burial type, shape of tomb, burial characteristics, burial finds, number of individuals, sex and age estimation information was filled and applied for each grave. After that, the skeletal remains were examined metrically and morphologically at the laboratory works. According to the findings of the study; 73 individuals were buried dorsally. All burial types were observed in close numbers. The use of coffins in the graves in the trench areas was observed in 19 of 86 graves. The faces of the individuals in the graves are facing south in 58 graves, and their faces are facing up in 8 individuals. While the position of the hands and arms is on the side in 38 individuals, there are 12 graves with one hand on the side and one hand on the abdomen or chest, with no certainty in the direction of the arm. Grave finds were defined as ceramics, beads, bracelets, glass, earrings, rings and coins. Beads were observed more frequently in the burials of children. Finding remains, albeit few, in adult graves is surprising in terms of the characteristics of the period. This study is original in terms of understanding the burial practices of Hasankeyf individuals and including the knowledge of the burial traditions of the people of the period.

Anahtar Kelimeler

Hasankeyf, Burial Customs, Medieval, Anthropology

Kaynakça

• Acar, A. (2019). Hasankeyf kazısı antropolojik analizi. C. Keskin (Ed.), 35. Arkeometri Sonuçları Toplantısı (ss. 51-72). Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Acar, A. (2020). Hasankeyf insanlarının paleodemografik analizi. Mukaddime, 11(2), 485-508. https://doi. org/10.19059/mukaddime.778721
• Acar, A. ve Yeşilbaş, E. (2016). Mardin mezar taşlarında kültürel etkileşim. Şehir ve Medeniyet, 33(5), 26- 39.
• Altuntek, N. S. ve Erdal, Y. S. (2014). Bediüzzaman mezarlığı’nda ölüm: Toplumsal / kültürel görünümler. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 31(1), 71-100.
• Angel, J. L. (1969). The bases of paleodemography. American Journal of Physical Anthropology, 30(3), 427- 437. https://doi.org/10.1002/ajpa.1330300314
• Baluken, Y. (2016). Hasankeyf Eyyubileri. [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Bass, W. M. (2005). Human Osteology: A Laboratory and Field Manual (5. ed). Missouri Archaeological Society.
• Brothwell, D. R. (1994). Digging Up Bones: The Excavation, Treatment, and Study of Human Skeletal Remains (3. ed., 4. print). Cornell University Press.
• Buikstra, J. E. ve Ubelaker, D. H. (1994). Standards for data collection from human skeletal remains. Arkansas Archeological Survey.
• Çevik, N. (2000). Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Demirjian, A., Goldstein, H. ve Tanner, J. M. (1973). A new system of dental age assessment. Human Biology, 45(2), 211-227.
• Ekmen, H. (2012). Yeni veriler ışığında başlangıcından M.Ö. II. binin sonuna kadar Anadolu’da yakarak (Kremasyon) geleneği. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1, 23-49.
• Eliüşük, M. (2019). 2018 Yılı Hasankeyf kazıları. A. Özne (Ed.), 41. Kazı Sonuçları Toplantısı (ss.237- 256). Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Erdal, Y. S. (1992). İznik geç Bizans dönemi insanlarının kafatası yapıları. Türk Arkeoloji Dergisi, 50, 51- 69.
• Erdal, Y. S. (2002). Büyük Saray- Eski Cezaevi çevresi kazılarında gün ışığına çıkarılan insan kalıntılarının antropolojik analizi. K. Olşen, H. Dönmez, A. Özme ve Ç. Morçöl (Ed.), 18. Arkeometri Sonuçları Toplantısı (ss. 15-30). Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Erol, A. S., Yaşar, Z. F., Demir, S. ve Yavuz, Y. (2010). Hasankeyf insanlarının antropolojik analizi. N. Toy, H. Dönmez ve Ö. Ötgün (Ed.), 26. Arkeometri Sonuçları Toplantısı (ss. 201-217). İstanbul. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Gilbert, B. M. ve McKern, T. W. (1973). A method for aging the female Os pubis. American Journal of Physical Anthropology, 38(1), 31-38. https://doi. org/10.1002/ajpa.1330380109
• Gözlük Kırmızıoğlu, P. (2018). Van-Karagündüz (Ortaçağ) erişkin bireylerinin dental patoloji analizi. Cumhuriyet Dental Journal, 21(1), 1-8. https://doi.org/10.7126/cumudj.395212
• Güleç, E. (1987). Van Dilkaya iskeletlerinin paleoantropolojik incelenmesi. 4. Araştırma Sonuçları Toplantısı (ss. 369-380). Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Hillson, S. (2005). Teeth (2. bs). Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/ CBO9780511614477
• İşcan, M. Y., Loth, S. R. ve Wright, R. K. (1984). Metamorphosis at the sternal rib end: A new method to estimate age at death in white males. American Journal of Physical Anthropology, 65(2), 147-156. https://doi.org/10.1002/ajpa.1330650206
• Kolusayın, Ö. ve Koç, S. (1999). Adli Tıp 1. Ölüm (C. 1, ss. 93-152) içinde. İstanbul Üniversitesi Cerrrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları.
• Krogman, W. M. ve İşcan, M. Y. (1986). The human skeleton in forensic medicine (2nd ed). C.C. Thomas.
• Lawrence, J. A. ve Bissel, S. C. (1986). Health and Stress in an Early Bronze Age Population.M. J. Mellink & J. V. Canby (Ed.), Ancient Anatolia: Aspects of change and cultural development: Essays in honor of Machteld J. Mellink (ss. sayfa aralığı) içinde. University of Wisconsin Press.
• Lovejoy, C. O. (1985). Dental wear in the Libben population: Its functional pattern and role in the determination of adult skeletal age at death. American Journal of Physical Anthropology, 68(1), 47-56. https://doi.org/10.1002/ajpa.1330680105
• Lovejoy, C. O., Meindl, R. S., Pryzbeck, T. R. ve Mensforth, R. P. (1985). Chronological metamorphosis of the auricular surface of the ilium: A new method for the determination of adult skeletal age at death. American Journal of Physical Anthropology, 68(1), 15-28. https://doi. org/10.1002/ajpa.1330680103
• Olivier, G. (1969). Practical Anthropology. C.C. Thomas.
• Özbal, R. ve Ingman, T. (2019). Ölüm arkeolojisinde kuramsal yaklaşımlar. A. M. Büyükkarakaya ve E. B. Aksoy (Ed.), Momento Mori Ölüm ve Ölüm Uygulamaları (ss. 63-90) içinde. Ege Yayınları.
• Özer, İ., Sevim, A., Pehlevan, C., Arman, O., Gözlük, P. ve Güleç, E. (1999). Karagündüz kazısından çıkarılan iskeletlerin paleoantropolojik analizi. 14. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 75-96. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Özgüç, T. (1948). Ön Tarihte Anadolu’nun Ölü Gömme Adetleri. Türk Tarih Kurumu.
• Perizonius, W. R. K. (1984). Closing and non-closing sutures in 256 crania of known age and sex from Amsterdam (a.d. 1883–1909). Journal of Human Evolution, 13(2), 201-216. https://doi.org/10.1016/ S0047- 2484(84)80065-2
• Scheuer, L. ve Black, S. M. (2000). Developmental juvenile osteology. Academic Press.
• Sevim, A. (1993). Elâzığ/Tepecik ortaçağ iskeletlerinin paleodemografik açıdan değerlendirilmesi (Yayınlanmamış Doktora Tezi). A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antropoloji Anabilim Dalı.
• Solecki, R. S. (1975). Shanidar IV, an Neanderthal flower burial in northern Iraq. Science, 190(4217), 880- 881. https://doi.org/10.1126/science.190.4217.880
• Ubelaker, D. H. (1999). Human Skeletal Remains: Excavation, Analysis, Interpretation (3rd ed). Taraxacum.
• Uhri, A. (2021). Anadolu’da Ölümün Tarih Öncesi, Bir Geleneğin Oluşum Süreçleri. Sakin Kitap.
• Uluçam, A. (2016). Hasankeyf’teki kültürel mirasın bugünkü durumu. E. Taş (Ed.), XX. Uluslararası Ortaçağ ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (14- 36) içinde. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Uluçam, A. (2021). Arkeolojik Kazılar Isığında: Hasankeyf: = In the light of archeological excavations: Hansankeyf (A. Boran, Ed.). Ege Yayınları.
• WEA. (1980). Recommendations for Age and Sex Diagnosis of Skeletons. Journal of Human Evolution, 9, 517-549.
• Yıldız, Ö. ve Erdal, Y. S. (2007). Antandros antik kentinde ölü yakma geleneği. B. Koral, H. Dönmez ve A. Özme (Ed.), 23. Arkeometri Sonuçları Toplantısı (ss. 41-56) içinde. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Yılmaz, D. (2006). Erken Tunç Çağı’nda Güneydoğu Anadolu’da oda mezar geleneği. Anadolu (Anatolia). https://doi.org/10.1501/Andl_0000000339
• Yiğitpaşa, D. (2011). Urartu ölü gömme gelenekleri ve ölümle ilgili ritüeller. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 25, 177-202.