GÖÇEREVLİLİK VE YERLEŞİKLİK BAĞLAMINDA SELÇUKNÂME’DEKİ KÜLTÜR UNSURLARI

Yıl 2017, Sayı: 42, 127 - 170, 05.12.2017

Yrd. Doç. Dr. Mustafa Karataş

https://doi.org/10.17133/tubar.365380

Cited By: 1

Öz

Toplumsal (ve kültürel) bir varlık olan insanın diğer canlılardan
en önemli farkı, konuşabilmek (dil/simge kullanabilmek, kodlama yapabilmek),
düşünebilmek ve alet kullanabilmek dışında her coğrafi ortama;
bitki örtüsü ve iklim şartlarına uyum sağlayabilmesidir. Bu özelliği sayesinde
insan tarihin her döneminde dünyada çok farklı kuşaklarda yaşayabilmiş
ve yaşadığı coğrafyanın belirlediği şartlar içerisinde her açıdan
şekillenmiştir. Böylece, bir dil etrafında kümelenerek toplum haline gelen
insanlar, yaşadıkları bölgeye dayalı bir yaşam biçiminin (ör. göçerevlilik,
yerleşiklik) gerektirdiği değişimler nedeniyle diğer toplumlardan kültürel
unsurlar açısından ayrılmışlardır. Türklerin anayurtları Orta Asya’nın bozkır
kuşağı olmasına ve temelde göçerevli bir hayat tarzına sahip olmalarına
rağmen, Uygurlardan itibaren yerleşikliğe geçtikleri ve o dönemden itibaren
de dünyanın farklı bölgelerinde hem yerleşik hem de göçebe olarak ya-
şadıkları bilinmektedir. Yerleşikliğe geçildikten sonra da kadim yaşayış
biçimleri olan göçerevliliğin hayatlarına kattıkları birçok kültürel unsuru
yaşatmaya devam ettikleri görülmektedir. Kültürün en önemli ögesi olan
dil, toplumların yaşadığı coğrafyaya, bitki örtüsüne, yaşayış biçimine (yerleşik,
göçerevli vb. ) duygu ve düşünce dünyasına, dünyayı algılayış biçimine
göre şekillenmektedir. Dilin bu özelliği sayesinde, dille kurulmuş
metinlerin incelenmesi, o metnin üreticisi olan toplumun tüm kültürel varlığı,
yaşayış biçimi ve dünyaya bakış açısı hakkında bilgi verebilmektedir.
Bu çalışmada, Selçukluların soyu, tarihi, savaşları vb. konuların yanı sıra
Oğuzların gündelik hayatı hakkında içerdiği bilgiler ve kültür unsurları açı-
sından da sadece Türk tarihi, Türk dili, Türk edebiyatı için değil Türk kültürü
için de çok önemli bir kaynak olan Ahmed b. Mahmud’un
Selçukname’si, kültür unsurları göçerevlilik ve yerleşiklik bağlamında incelenmiş
ve yerleşik Türk-İslam medeniyetinin mimarı olan Oğuzların gö-
çerevliliğe mahsus bazı kültür unsurlarını yaşatmaya devam ettikleri
görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Selçuknâme, Selçuklular, Türk Kültürü, Göçerevlilik, Yerleşiklik

Cultural Items in Selçuknâme as Part of Nomadism and Sedentation

Öz

The biggest differences of human being as a social
(and cultural) creature are that they can speak (can use the language and
symbol, code), they can think and tool. Moreover, they can adapt to all
geographical environments, all kinds of vegetation and climate conditions.
Thanks to this feature, they were able to live in different parts of the world
and they could be shaped by the conditions of his geography in every aspect.
Thus, people who became a society by accumulating around a language
differentiated from other societies in terms of cultural items because of
the changes which were required by lifestyles (eg. nomadism, sedentation)
basing on territories. It is seen that although the Central Asia, homeland of
Turks, is a steppe region and Turks essentially have a nomadic style, they
changed into sedentation as of Uighurs and from then on, they lived in different
parts of the world both nomadic and settled. It is also observed that,
even after they adapted to sedentation, they proceeded to keep alive a lot
of cultural items of nomadism that is their ancient lifestyle. Language, as
the most important element of culture, take forms in accordance with geographies,
vegetations, emotions and thoughts and perceptions of societies.
Thanks to this feature of language, the analysis of language texts can inform
us about all cultural heritage, lifestyles and world perspectives of societies.
In this study, Ahmed b. Mahmud’s Selçukname, which is a vital
source for not only Turkish history, language and literature but also for
Turkish culture due to the information about Oghuzs’ daily life and cultural
items besides Seljuks’ ancestry, history, wars and etc., is analysed in terms
of cultural items, nomadism and sedentation and it is concluded that Oghuzs,
who were the architect of the settled Turkish-Islam civilization, kept
some cultural elements of the Oghuzs’ nomadism. 

Anahtar Kelimeler

Selçuknâme, Seljuks, Turkish Culture, Nomadism, Sedentation.

Kaynakça

• AĞASIOĞLU CELİLOV, Feridun (2014), Doqquz Bitik- Azərbaycan Türklərinin İslamaqədər Tarixi (II. Bitik), Ağrıdağ Nəşriyatı, Bakı.
• AHMED BİN MAHMUD (1977), Selçuknâme- I-II. (Hz. Erdoğan Merçil), Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul.
• AKAR, Ali (2002), “Anadolu Beylikleri Döneminde Türk Dili”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Dergisi Yayınları, Editörler: Hasan Celâl Güzel-Prof. Dr. Kemal Çiçek-Prof. Dr. Salim Koca, Cilt VII, 607-615, Ankara.
• _____ (2013), “Tarihin Aynasında Türk Dili”, Yeni Türkiye Dergisi, Y 9, S 55, s. 167-179.
• _____ (2016), “Dede Korkut Hikâyelerinde Dil-Düşünce İlişkileri”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi Bildirileri, 19-23 Ekim 2015, İzmir, s. 81-93.
• AKSAN, Doğan (1995), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• _____ (2008), Türkçeye Yansıyan Türk Kültürü (Temel Kavramlar), Bilgi Yayı- nevi, İstanbul.
• BEŞİRLİ, Hayati; ERDAL, İbrahim (Edt. ) (2007), Anadolu’da Yörükler (Tarihi ve Sosyolojik İncelemeler), Phoenix Yayınları, Ankara.
• DİYARBEKİRLİ, Nejat (1972), Hun Sanatı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
• ERCİLASUN, Ahmet B. (1996), “Batı Türkçesinin Doğuşu”, Uluslar Arası Türk Dili Kongresi (26 Eylül-3 Ekim 1988), Ankara.
• ERÖZ, Mehmet (1991), Yörükler, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul.
• ESİN, Emel (1993), “Muyanlık Uygur “Buyan yapısından (Vihara) Hakanlı Muyanlığına (Ribat) ve Selçuklu Han ve Medreselerine Gelişme”, Malazgirt Armağanı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 75-102.
• GENÇ, Reşat, 1997, “Satuk Buğra Han ve Türklerin İslamiyet’i Kabulü”, Yeni Türkiye Dergisi (Türk Dünyası Özel Sayısı I), S. 15 (Mayıs-Haziran), Ankara, s. 160-165.
• GORDLEVSKİ, Vladimir. (1988), Anadolu Selçuklu Devleti (Çev. Azer Yaran), Onur Yayınları, Ankara.
• GÜVENÇ, Bozkurt (1991), İnsan ve Kültür, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• HOCAOĞLU, Durmuş (2007), “Dil Üzerine Notlar: İnsan’ın ve Dil’in Sıfır Noktası; İnsan, Dil ve Cemiyet ve bir Tipoloji Olarak Aveyron’lu Victor”, Sü- leyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 13, s. 5-36.
• KAFESOĞLU, İbrahim (1998), Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• KARAAĞAÇ, Günay (2002), “Türkçe Çoban Dili mi Çiftçi Dili mi?”, Dil, Tarih ve İnsan, Akçağ Yayınları, Ankara, 149-192.
• KARATAŞ, Mustafa (2016), “Prof. Dr. Feridun Ağasıoğlu Celilov ile Türklük Bilimi Çalışmaları Üzerine Bir Sohbet”, Tüş ve Düşünce, Kültür Bilimleri Akademisi Yayınları, S. 6 (Haziran), s. 16-22.
• KİTAPÇI, Zekeriya (2002), “Türklerin Müslüman Oluşu”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, C. 4, s. 264. 263-270, Ankara.
• LINDNER, R. P. (1982), “What was a Nomadic Tribe?”, Comparative Studies in Society and History, 24, s. 689-90.
• _____ (2000), Ortaçağ Anadolu’sunda Göçebeler ve Osmanlılar. (Çev. M. Gü- nay). İmge Yayınları, Ankara.
• MERÇİL, Erdoğan (2009), “Selçuknâme”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 36, s. 397-398, İstanbul.
• ÖGEL, Bahaeddin (2000), Türk Kültür Tarihine Giriş (IX C. ), Kültür Bakanlığı Yay: 638), Ankara.
• ÖZÇAMCA, Salih (2007), “Türklerin Göçebeliği Hakkında Birkaç Not”, Türkiyat Araştırmaları, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, S. 7 (Güz), s. 177-182.
• POLAT, M. Said (2004), Selçuklu Göçerlerinin Dünyası: Karacuk’tan Aziz George Kolu’na, Kitabevi Yayınları, İstanbul.
• ROUX, Jean Paul (2006), Orta Asya Tarih ve Uygarlık, Kabalcı Yay., İstanbul.
• SAKİN, Orhan (2010), 16. yy. Osmanlı Arşiv Kayıtlarına Göre Anadolu’da Türkmenler ve Yörükler (Boylar-Kabileler-Cemaatler), Ekim Yayınları, İstanbul.
• SİNOR, Denis, (2002), Erken İç Asya Tarihi (Der. Denis Sinor, Çev. Rusen Sezer), İletişim Yayınları, İstanbul, s. 11-32.
• ŞENEL, Alaeddin (2009), Kemirgenlerden Sömürgenlere İnsanlık Tarihi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara.
• TAAFFE, Robert (2002), Coğrafî Ortam, Erken İç Asya Tarihi, (Der. Denis Sinor, Çev. Mete Tunçay), İletişim Yayınları, İstanbul, s. 33-59.
• TAN, Mehmet (2013), Göçebelikten Kent Hayatına Geçiş: Siirt Dudêran Aşireti Örneği, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyoloji Anabilim Dalı, Diyarbakır.
• TURAN, Osman (2002), “Türkler ve İslamiyet”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, C. 4, s. 290-304, Ankara.
• _____ (2014), Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ötüken Yayınları, İstanbul.
• UĞURLU, Mustafa (2011), “Oğuzca ve ‘Anadolu Merkezli Oğuz Türkçesi’”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C. 6/1, Winter 2011, s. 123-156.
• USER ŞİRİN, Hatice (2009), Köktürk Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları (Söz Varlığı İncelemesi), Kömen Yayınları, Konya.
• ÜLKEN, Hilmi Ziya (1969), Sosyoloji Sözlüğü, Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Dairesi Yayınları, İstanbul.