KONYA VELİLERİNİN TİP ÖZELLİKLERİ

Yıl 2022, Sayı: 52, 101 - 114, 13.12.2022

Haktan Kaplan

Öz

Türk milleti kadim dönemlerden günümüze kadar çeşitli medeniyet daireleri içine girmiş, girdiği her medeniyet dairesinin kültürüne birtakım unsurlar katarken muhatap olduğu medeniyetin kültürüne de kendi unsurlarından katkılar sunmuştur. Türk milletinin yaşam şekli içerisinde geliştirdiği unsurlardan birisi de hiç kuşkusuz, insan tipleridir. Türkler İslamiyet’ten önce atlı göçerli yaşamın getirdiği zorunluluktan dolayı alp tipini benimsemiş, sonrasında İslamiyet’le birlikte girilen yeni medeniyet dairesi, alp tipine bazı yenilikler getirmiştir. Bu bağlamda alp tipinin belli başlı özellikleri korunmakla birlikte gazi tipi Türklerin yeni insan tipi olmuş, sonrasında İslam’ın hoş görüsü ve adaletiyle veli tipi sonrasında da ahi tipi Türk kültür hayatına girmiştir. İslamiyet’in kabulünden sonraki süreçte tüm bu tipler yeni fethedilen coğrafyalara İslam’ı yaymayı ve Türk kültürünü götürmeyi kendilerine amaç edinmişlerdir. Bu tiplerden veli tipi, bu çalışmanın konusudur. Veliler üzerine yapılan çalışmalar, daha çok onlar etrafında oluşan anlatıların derlenmesi yahut anlatılarda yer alan motiflerin tespit edilmesine yöneliktir. Velilerin tip tasnifine yönelik yöresel anlamda müstakil bir tip tasnifi çalışmasının yapılmamış olması bizi bu çalışmayı yapmaya yöneltmiştir. Bu bağlamda Konya velilerini konu alan 135 efsane metni ve 99 menkıbe incelenmiş, inceleme sonucunda veliler üç ana başlık ve yedi alt başlık altında bir tip tasnifine tabi tutulmuştur. Bu tip tasnifinin oluşturulmasında Konya velileri yetiştikleri sosyal çevre, mensup oldukları tarikatlar, haklarında söylenen/yazılan menkıbeler, mensubu oldukları tarikatların edebiyatları ve tarihî kişiliklerini de göz önünde bulundurulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Veli Tipi, Konya Efsaneleri, Konya Menkıbeleri, Keramet, Motif

Kaynakça

• Bolay, Süleyman Hayri (2015Tanzimat’tan Günümüze Türk Düşünürleri, Tanzimat’tan Günümüz Dinî ve Tasavvufî Düşünce Temsilcileri. Nobel Yayınları, 2015.
• Çetin, A. Yücel. “İrfan, İnsan ve Toplumsal Değerler Bağlamında Akşemseddin”. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması. 26-28 Mayıs 2014, Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı Yayınları (TDKB), ss. 309-318.
• Doğan, Oğuz. Bitlis’ten Derlenen Efsanelerin Psiko-Sosyal ve Arketipsel Tahlili. 2020. Fırat Ü, Doktora tezi.
• Emiroğlu, Seyit. Konya Efsaneleri (inceleme-metin). 1993. Selçuk Ü, Yüksek lisans tezi.
• Ergun, Pervin. Kambar Ata Baba Gammar. Kömen Yayınları, 2011.
• Kaplan, Haktan. Türk Kültüründe Ziyaret Olgusu Bolu ve Düzce Örneği. Palet Yayınları, 2022.
• Kaplan, Mehmet. Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 3 Tip Tahlilleri. Dergâh Yayınları, 2007.
• Karahan, Abdulkadir. “Mevlana’nın Yaşadığı Çağa Etkileri”. III. MMK. Tebliğler. 1989, ss. 34-54.
• Karasar, Niyazi. Bilimsel Araştırma Yöntemi. Nobel Yayınları, 2010.
• Kartal, Atilla. Konya Halk Kültüründe Türbeler Etrafında Oluşan İnanç ve Uygulamalar. Lambert Academic Publishing, 2017.
• Köprülü, Fuad. Anadolu’da İslamiyet. Akçağ Yayınları, 2012.
• Ocak, A. Yaşar. Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler Metodolojik Bir Yaklaşım. Türk Tarih Kurumu, 1997.
• Ocak, A. Yaşar. Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Evliya Menâkıbnâmeleri XV-XVII. Yüzyıllar. Timaş Yayınları, 2016.
• Önder, Mehmet. Konya Efsaneleri. Ülkü Basımevi, 1963.
• Yıldırım, Ali ve Hasan Şimşek. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Seçkin Yayınları, 2011.