EYLEM+-sA ÇEKİMİNDEKİ DİLEK TÜMCELERİ EKSİLTİLİ/EKSİK TÜMCE MİDİR?

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 3, 87 - 104, 31.07.2023

Çiğdem Kalegeri

https://doi.org/10.59182/tudad.1296217

Öz

Türkiye Türkçesinin dil bilgisi kaynaklarında, şart ifade eden tümcelerin yargı bildirmediği ve bağımsız tümceler kuramayacağı görüşü kabul edilmektedir. Dilek ifade eden tümceler ise yargı bildiren bağımsız tümceler olarak değerlendirilmektedir. Ancak Eylem+-sA yapısındaki basit çekimlerde, şart ve dilek anlamı net çizgilerle birbirinden ayrılamamaktadır. Bununla birlikte şart bildiren yan tümcelerin kimi zaman temel tümce gösterilmeden eksiltili veya eksik bir tümce yapısında kullanılabileceği de dile getirilmiştir. Bu durum, Eylem+-sA yapısındaki şart tümceleri için de geçerlidir. Bu çalışmanın konusu, şart tümcelerinde zaman zaman karşımıza çıkan bu eksiltili ya da eksik kullanımların, Eylem+-sA çekimindeki dilek tümceleri için de geçerli olup olmadığıdır. Dilde eksilti, gelişigüzel ortaya çıkmaz, belirli kurallar çerçevesinde meydana gelir. Dolayısıyla her alıcı tarafından farklı biçimlerde tamamlanabilecek bir boşluk eksilti değildir. Her eksiltide olması gereken özellikler, en az çaba yasasına bağlı olarak kolaylık ve tümcedeki yokluğunun iletişimde sorun yaratmaması bağlamında anlaşılabilirlik veya kestirilebilirliktir. Bağlamın ortaya koyduğu veriler doğrultusunda alıcı, yüzey yapıda bulunmayan unsuru zihninde tamamlayarak tümceyi algılar. Bu algılama tüm alıcılar için farklı olduğunda eksiltiden değil, eksiklikten bahsetmek gerekir. Bu çalışmada, öncelikle Eylem+-sA yapısındaki basit çekimler, şart ve dilek tümceleri oluşları bakımından değerlendirilmiş; bu çekimdeki dilek tümcelerinin eksiltili veya eksik tümce olup olamayacağı araştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

şart tümcesi, dilek tümcesi, eksilti, eksiltili tümce, eksik tümce

ARE SUBJUNCTIVE SENTENCES IN THE FORM OF VERB+-sA ELLIPTICAL/INCOMPLETE?

Öz

In the grammar resources of Turkey Turkish, it is accepted that clauses expressing a condition do not express a judgment and cannot form independent sentences. Sentences expressing a wish are evaluated as independent sentences expressing judgment. However, in simple conjugations in the form of Verb+-sA, the meaning of condition and wish cannot be separated from each other with clear lines. It was also stated that conditional clauses can sometimes be used in an elliptical sentence structure without showing the main clause. This also applies to conditional clauses in the form of Verb+-sA. The subject of this study is whether these elliptical or incomplete usages, which we encounter from time to time in conditional sentences, are also valid for subjunctive sentences in the form of Verb+-sA. Ellipses in a language does not occur randomly, it occurs within the framework of certain rules. Therefore, every void that can be completed in different ways by each recipient is not an ellipse. The features that should be in every ellipsis are convenience, depending on the least effort principle, and intelligibility or predictability in the sense that its absence in the sentence does not cause problems in communication. In line with the data revealed by the context, the receiver perceives the sentence by completing the element that is not in the surface structure in his mind. When this perception is different for all receivers, it is necessary to talk about incompleteness, not ellipses. In this study, first of all, simple conjugations in the verb +-sA structure were evaluated in terms of being conditional and subjunctive sentences. It has been investigated whether the subjunctive sentences in this conjugation can be elliptical or incomplete.

Anahtar Kelimeler

conditional sentence, subjunctive sentence, ellipsis, elliptical sentence, incomplete sentence

Kaynakça

• ALIŞOVA DEMİRDAĞ, Elza (2022). “Eksilti Bağlamında Azerbaycan Türkçesinde Elliptik Cümleler”, Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRK-LAD), C. 6, S. 1, s. 79-88.
• AKTAN, Bilal (2009). Türkiye Türkçesinin Söz Dizimi, Ankara: Gazi Yayınevi.
• ATABAY, Neşe; ÖZEL, Sevgi; ÇAM, Ayfer (2003). Türkiye Türkçesinin Sözdizimi, İstanbul: Papatya Yayınları.
• ATALAY, Besim (1999). Divanü Lügati’t-Türk Tercümesi III, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AYDIN, Hasene (2012). “Dilde Sıfır Birim ve Sıfır Biçimbirimin Kullanımı”, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C. 7, S. 2, s. 169-181.
• BANG, Willi (1916). Studien zur vergleichenden Grammatik der Türksprachen I, II. SBAW. BAYKURT, Fakir (1997). Yılanların Öcü, İstanbul: Adam Yayınları.
• BOZKURT, Fuat (2007). Türkçenin Gizemi, İstanbul: Kavim Yayınları.
• BULAK, Şahap (2011). “-sA Ekinin İşlevleri”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C. 46, s. 25-38.
• DELİCE, Halil İbrahim (2012). “Cümle Nasıl Tanımlanmalıdır?”, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Tur-kish or Turkic, C. 7, S. 1, s. 37-40.
• DEMİR, Necati (2006). “Türkçede Gereklilik Kipleri ve Anlamdaşları”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 2003/I, C. 1, s. 11-22.
• DEVELİ, Hayati (1997). “{sa} Morfemli Yardımcı Cümleler ve Bunlarla Kurulan Birleşik Cümleler Üzerinde Bir İnceleme”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Bel-leten, 1997, s. 115-152.
• DİZDAROĞLU, Hikmet (1976). Cümlebilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• EDİSKUN, Haydar (1992). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• ERDEM UÇAR, Filiz Meltem (2017). “Çağatay Şairi Atâyî’nin Divanında Eksiltili Yapılar”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 5/11, s. 291-310.
• ERGİN, Muharrem (2013). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• ERKUL, Rasim (2004). Cümle ve Metin Bilgisi, Ankara: Anı Yayınları.
• GABAİN, Annemarie Von (1953). “Türkçede Fiil Birleşmeleri”, Türk Dili Araştırma-ları Yıllığı Belleten, 1953, s. 16-28. GEMALMAZ, Efrasiyap (2010). “STT’de İşaretsiz (/Ø/) Görev Ögeleri Üzerine”, Türkçenin Derin Yapısı (Haz.: Cengiz Alyılmaz, Osman Mert), Ankara: Be-len, s. 275-279.
• GÜLSEVİN, Gürer (1990). “Türkçede sa Şart Gerundiumu Üzerine”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 1990/II, 467, s. 276-279.
• GÜLSEVİN, Selma (2022). “De- Fiiliyle Yapılan Bir Eksiltili Cümle Tipi Üzerine”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 11(2), s. 527-537.
• GÜMÜŞATAM, Gürkan (2013). “Eksiltim (Ellipsis) ve Türkçede Eksiltim Türleri”, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8/1, s. 1539-1552.
• GÜNAY, Doğan (2003). Metin Bilgisi, İstanbul: Multilingual Yayınları.
• GÜNDAY, Hakan (2021). Zamir, İstanbul: Doğan Kitap.
• HATİBOĞLU, Vecihe (1954). “Şart kipi”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C. III, S. 29, s. 254-258.
• HATİBOĞLU, Vecihe (1972). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Ku-rumu Yayınları.
• HATİBOĞLU, Vecihe (1982). Türkçenin Sözdizimi, Ankara: A.Ü. DTCF Yayınları.
• HENGİRMEN, Mehmet (2009). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara: Engin Yayınları.
• HEPÇİLİNGİRLER, Feyza (2006). Türkçe Dilbilgisi, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• HİRİK, Seçil (2020). “Türkçede Bağdaşıklık ve Bağdaşıklık Unsurları: Kürk Man-tolu Madonna İncelemesi”, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Der-gisi, 10 (1), s. 221-238.
• HUNUTLU, Ümit (2019). “Atebetü’l-Hakâyık’ta Eksiltili Yapılar”, MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1, s. 769-793. KARAAĞAÇ, Günay (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kuru-mu Yayınları. KARAHAN, Leyla (1999). Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KOÇ, Nurettin (1992). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, İstanbul: İnkılâp Yayınları.
• KOÇ, Nurettin (2002). “İyelik Ekleri, Fiilimsiler ve -sa/-se Eki Üzerine”, Türk Dili Dergisi, 605, s. 430-437. KORKMAZ, Zeynep (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KORKMAZ, Zeynep (1995). “-sa/-se Dilek-Şart Kipi Eklerinde Bir Yapı Birliği Var Mıdır?”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Ankara: Türk Dil Kurumu, s.160-167.
• KORKMAZ, Zeynep (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ÖZKAN, Mustafa; Sevinçli, Veysi (2008). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi, İstanbul: 3F Yayınları.
• ÖZMEN, Mehmet (1996). “Bir Eksiltili Cümle Tipi Üzerine”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4 (4), s. 71-86.
• PAMUK, Orhan (2021). Veba Geceleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• RAMSTEDT, Gustav John (1946). “Zum Türkishen Konditional”, FUF, XXIX/3, s. 120-126.
• SARIKAYA, Bünyamin (2016). “Sevgi Soysal’ın Öykülerinin Dil-Üslup ve Cümle Bilgisi Açısından Değerlendirilmesi”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5(1), s. 351-370.
• ŞİMŞEK, Rasim (1987). Örneklerle Türkçe Sözdizimi, Trabzon.
• TAHİR, Kemal (1969). Devlet Ana, Ankara: Bilgi Yayınları.
• TEMELKURAN, Ece (2015). Düğümlere Üfleyen Kadınlar, İstanbul: Everest.
• TOLKUN, Selahittin (2022). “Klasik Türk Şiirinde Eksiltili Yüklem Sorunu”, Interna-tional Journal of Volga-Ural and Turkestan Studies, 4 (7), s. 61-82.
• TÜRKYILMAZ, Fatma (1999). Tasarlama Kiplerinin İşlevleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• UZUN, Gülsine (2021). “Dilde En Az Çaba İlkesi Bağlamında Kırgız Türkçesinde Cümle Ögelerindeki Eksiltili (Eliptik) Yapılar Üzerine”, Journal of Internatio-nal Social Research, 14(76), s. 76-86.
• UZUN, Muzaffer (2019). “Anlatım Bozukluklarında Söz Dizimi ile İlgili Kabullere Eleştirel Bir Yaklaşım: Eksiklik mi Eksilti mi?”, XI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı, Samsun, s. 1579-1586.
• UZUN, Nadir Engin (1990). “Atasözlerinin Kısalığı ya da Dilbilimsel Eksilti Sorunu”, A.Ü. DTCF Dergisi, s. 141-150.
• ÜSTÜNOVA, Kerime (1998). “Dede Korkut Destanları ve Sentaktik Paralelizmde Eksiltili Yapıların Rolü”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 46 (1998/1), s. 161-169.
• ÜSTÜNOVA, Kerime (2002). “Eksilti ya da Sıfır Tekrar”, Dil Yazıları, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ÜSTÜNOVA, Kerime (2013). “Metin İncelemelerinde Eksilti-Eksiklik Ayrımı”, Dil Araştırmaları, Bursa: Sentez Yayınları.
• ÜSTÜNOVA, Kerime (2010). “Yüzey Yapı-Derin Yapı Kavramları Üzerine”, Tur-kish Studies International Peroidical For the Languages Literature and His-tory of Turkish or Turkic 5, S. 4, s. 697-704.
• VARDAR, Berke (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multı-lıngual Yayınları.
• ZÜLFİKAR, Hamza (1990). “Girişik Cümle Sorunu”, Türk Dili Dergisi, 522, s. 643-648.