ТҮРКІЛІК ДҮНИЕТАНЫМДАҒЫ КОСМОГОНИЯЛЫҚ ТӘҢІРІ АТАУЫНЫҢ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 125 - 138, 30.04.2024

мерует амангазиева , Perizat Yertayeva , жумазия абдрахманова

https://doi.org/10.59182/tudad.1409659

Öz

: Мақалада тарихи сөздіктердің негізінде түркі тектес халықтар тіліндегі космонимдік тәңірі атауы және оның мағынасы туралы талдаулар сараланып, лескикалық, семантикалық сипаты қарастырылады. Аспан денелері атауларының тілдік және танымдық ерекшелігін айқындау, этнолингвистикалық және когнитивтік мәнін ашу арқылы сол кездегі халықтың дүниетанымы суреттеледі. Салыстыру барысында Түркі тілдерінің тарихын зерттеудің аса маңызды көздері негізге алынды – Орхон-Енисей, көне ұйғыр жазба ескерткіштері, ортағасырлық араб, парсы, түркі ғалымдарының еңбектері және ХҮІІІ ғасырдан бергі Батыс Еуропа мен орыс ғалымдары зерттеулері. Бұл еңбектердегі космонимдердің тілдік және танымдық ерекшелігін айқындаудың маңызы зор. Бұл ең алдымен космонимдік атаулардың этнолингвистикалық және когнитивтік мәнін ашуға көмектеседі деп пайымдауға толық мүмкіндік береді. Жалпы тіларалық байланыс мәселесінің лингвистер тарапынан зерттеле бастағанына 200 жылдан астам уақыт өтіпті. Осы уақыт ішінде бұл мәселе жан-жақты тексеріліп, оның неше алуан құбылыстары мен түрлері тиісті теориялық шешімін тапқаны мәлім. Алайда, әрбір халықтың өзіндік тарихи даму жолу, басқа халықтармен араласу сипаты, өзіне ғана тән ерекшеліктерідің болатынына байланысты, бұл мәселені нақтылы тарихи лингвистикалық деректер негізінде зерттеуді талап етеді. Сондықтан мақалада түркі тілдері арасында – Алла, Құдай, Тәңірі деген үш атау да бір ғана жаратушы ұлы күш деген ұғымды білдіретін космогониялық Тәңірі атауына лексика грамматикалық талдау жасалды.

Anahtar Kelimeler

космонимдер, лингвомәдениеттану, когнитология, лексикография, мифология, әлемнің тілдік бейнесі

Lexical-Semantic Characteristics of the Name of Cosmogonic God in the Turkic Worldview

Öz

Мақалада тарихи сөздіктердің негізінде түркі тектес халықтар тіліндегі космонимдік тәңірі атауы және оның мағынасы туралы талдаулар сараланып, лескикалық, семантикалық сипаты қарастырылады. Аспан денелері атауларының тілдік және танымдық ерекшелігін айқындау, этнолингвистикалық және когнитивтік мәнін ашу арқылы сол кездегі халықтың дүниетанымы суреттеледі. Салыстыру барысында Түркі тілдерінің тарихын зерттеудің аса маңызды көздері негізге алынды – Орхон-Енисей, көне ұйғыр жазба ескерткіштері, ортағасырлық араб, парсы, түркі ғалымдарының еңбектері және ХҮІІІ ғасырдан бергі Батыс Еуропа мен орыс ғалымдары зерттеулері. Бұл еңбектердегі космонимдердің тілдік және танымдық ерекшелігін айқындаудың маңызы зор. Бұл ең алдымен космонимдік атаулардың этнолингвистикалық және когнитивтік мәнін ашуға көмектеседі деп пайымдауға толық мүмкіндік береді. Жалпы тіларалық байланыс мәселесінің лингвистер тарапынан зерттеле бастағанына 200 жылдан астам уақыт өтіпті. Осы уақыт ішінде бұл мәселе жан-жақты тексеріліп, оның неше алуан құбылыстары мен түрлері тиісті теориялық шешімін тапқаны мәлім. Алайда, әрбір халықтың өзіндік тарихи даму жолу, басқа халықтармен араласу сипаты, өзіне ғана тән ерекшеліктерідің болатынына байланысты, бұл мәселені нақтылы тарихи лингвистикалық деректер негізінде зерттеуді талап етеді. Сондықтан мақалада түркі тілдері арасында – Алла, Құдай, Тәңірі деген үш атау да бір ғана жаратушы ұлы күш деген ұғымды білдіретін космогониялық Тәңірі атауына лексика грамматикалық талдау жасалды

Anahtar Kelimeler

cosmonim, linguoculture, cognitology, lexicography, mythology, linguistic world view

Kaynakça

• Амантурлин, Ш.Б. (1972). Атеистическо-просветительская работа по преодолению суеверия ислама и шаманства. Автореф. дис.канд.пед.наук. – Алма-Ата.,
• Арынов, Т. (1983) Лексико-семантические и стилистические особенности языка “Китап ат тухфа аз-закия фил-лұғат турк”.: автореф. дис.канд.филол.наук., – Алма-Ата.
• Васильев, В.П. (1897) Китайские надписи на орхонских надписях в Кошоцайдаме и Карабалгасуне. СПб.
• Гузев, Ж.М.(1984). Проблематика словника толковых словарей тюркских языков. Нальчик.
• Жұбанов (1999). Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Ғылым басп.
• Жұбанов, Х.К. (1935). К постановке исследования истории фонетики казахского языка // Труды Казахского института национальной культуры.
• Запалова, Т.С (1972). Одиссей у циклопов//Родная литература, – М.,
• Ибраев, Б. (1978). Космогонические представления наших предков // Декоративное искусство СССР. № 8.
• Кашгари, М. (1960). Девони лугат-ит тюрк. Ташкент
• Кнорозов Ю.В. (1975). Иероглифические рукописи майя. – М.,
• Ллойд С. (1972). Реки-близнецы. Пер. с англ. – М..,
• Михайлова Г.Н (1940). Монголо-русский словарь / под. ред.. – М.,
• Мурзаев Э.М.(1984) Словарь народных географических терминов. –М.,
• Палладий П.И. (Кафаров), Попов П.С.(1888) Китайско-русский словарь. – Пекин.,
• Радлов В.В. (1893). Опыт словаря тюркских наречий. СПб, Т.3. – 1047-1048 с.
• Рамстедт Г.И. (1975) Введение в алтайское языкознание. – М.,
• Сеидов М.А. (1970). Заметки о гуннской мифологии // СТ, № 2
• Сулейменов О. (1975) АЗиЯ. – Алма-Ата
• Татаринцев Б.И. (1984) Происхождении тюркского наименования неба (таңри) и его соответствий. /СТ.
• Фалев П.А. (1968). Как строится кара-киргизская былина // “Манас” – героический эпос киргизского народа. – Фрунзе, № 7.