Türkı̇ye’de sı̇vı̇l toplum kuruluşları bağlamında örgün dı̇n eğı̇tı̇mı̇ tartışmaları: Din kültürü ve ahlak bilgisi dersi örneği

Yıl 2019, Sayı: 8, 173 - 202, 29.12.2019

Sümeyra Arıcan

Öz

Türkiye’de eğitim sisteminin devlet merkezli otoriter yapılanması, gittikçe derinleşen talep ve itiraz arzıyla karşı karşıya bulunmaktadır. Sivil toplum kuruluşları (STK) temsil ettikleri toplumsal kitlenin taleplerini kurumsal tarzda sunarak politik baskı unsuru olarak konumlanmaktadırlar. Türkiye’de örgün din eğitiminin unsurlarından biri olan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi (DKAB) dersi talep ve itirazlar konusundaki en zengin içeriğe sahip ders olarak gündeme taşınmaktadır. Sivil toplum kuruluşlarının 1990’dan itibaren bu tartışma zemininde yer almaya başladıkları ve etkilerini günden güne artırdıkları tespit edilmektedir. Bu çalışmada profesyonelleşmelerinin eşliğinde din eğitimiyle ilişkileri dönüşen, değişen ve gelişen STK’ların örgün din eğitiminin bir parçası olan DKAB dersine yönelik yaklaşımları ve din eğitimi politikalarına olan etkilerinin, kendi çalışmalarından hareketle ortaya konulması amaçlanmıştır. Çalışma, nitel bir çoklu durum çalışması olarak tasarlanmış, maksimum çeşitlilik örneklemesi yöntemiyle seçilen 28 STK’dan doküman incelemesi yöntemiyle edinilen veriler betimsel bir yaklaşımla analiz edilmiştir. DKAB dersi bağlamında araştırma bulguları ‘dersin statüsü’, ‘laiklik’, ‘eğitim ve din eğitimi politikaları’, ‘muafiyet’ ve ‘eğitim bileşenleri’ olarak 5 kategoride değerlendirilmiştir. Çalışma sonucunda politikayı etkilemeye yönelen çalışmaların çok azının veri destekli araştırmalarla gerçekleştirildiği, çoğunlukla ideolojik yaklaşımlarını yansıttıkları ve din eğitimine katkıda bulun(a)madıkları tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eğitim, Din kültürü ve ahlak bilgisi dersi, Zorunlu statü, Sivil toplum kuruluşları, Devletin din eğitimi politikası, Politik etki

Formal religious education discussions in the context of civil society organisations in turkey: the example of religious and moral education subject

Öz

Authoritarian structure of state-centred Turkey’s educational system increasingly faces demands and objections. By presenting the demands of the communities they represent in an institutional way, civil society organisations are located as political pressure elements. One of the constituents of formal religious education in Turkey, Religious and Moral Education, as a school subject, is quite rich in terms of demands and objections. Civil society organisations are determined to have been in the discussion platforms since the 1990s with an increasing effect. This study aims to reveal how civil society organisations, whose relations with religious education have changed, transformed and developed with professionalisation, approach and affect Religious and Moral Education and religious education policies with reference to their own publications. The study is designed as a multiple case study, in which qualitative data obtained via document analysis of twenty-eight civil society organisations that are selected through a maximum variation sampling method was analysed with a descriptive analysis method. Within the context of Religious and Moral Education, main findings of the study are evaluated in five different categories: ‘the status of the subject’, ‘secularism’, ‘education and religious education policies’, ‘exemption’ and ‘educational constituents’.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Religious and moral education subject, Obligatory status, Civil society organisations, The religious education policy of the state, Political effect

Kaynakça

• Akçiçek, A. (2016). Alevi açılımında çözüme odaklanmak. Ankara: Liberal Düşünce Topluluğu.
• Akyüz, İ. (2017). Türkiye’de uygulanan din politikaları için bir tipoloji denemesi. Siyaset, Ekonomi ve Yönetim Araştırmaları Dergisi, 5(1).
• Alpaydın, Y., Ayar, H., Gümüş, A. (2015). Çocukların dinî gelişiminde ebeveynlerin rolü: Beklentiler ve zorlanma alanları. İstanbul: İLKE İlim Kültür Eğitim Derneği.
• Aras, İ. (2018). İmam hatip ortaokulu din kültürü ve ahlak bilgisi öğretmenlerinin özel alan yeterlikleri. (Yayımlanmamış doktora tezi), YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 511316)
• Arslan, S. (2018). Lise öğrencilerinin DKAB programı hakkındaki değerlendirmeleri ve DKAB programının öğrencilerin problemleriyle başaçıkmadaki rolü (Sivas ili örneği). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 523725).
• Asri, S. (2011). Ortaöğretim din kültürü ve ahlak bilgisi öğretiminde öğretim programı ders kitabı uyumu. (Yayımlanmamış doktora tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 302293).
• Asri, S. (2018). Ortaöğretim din kültürü ve ahlak bilgisi öğretiminde öğretim programı ders kitabı uyumu. Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 5, 9-50.
• Aşlamacı, İ. (2013). Din kültürü ve ahlak bilgisi dersinin çoğulculuk açısından değerlendirilmesi. Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 6(12), 267-282.
• Atalay, T. (2006). Şafii geleneğin yaygın olduğu yörelerde ilköğretimde din öğretiminin bazı zorlukları. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, (8), 273-292.
• Aydın, M. Z. (2007). Okulda din dersi tartışmaları (Türkiye’de din dersinin tarihi, teorik yapısı, bazı ülkelerle karşılaştırılması). Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11(2), 7-51.
• Ayhan, H. (1999). Türkiye’de din eğitimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Bahçekapılı, M. (2010). Din kültürü ve ahlak bilgisi derslerinin öğrencilerin dini duygu, düşünce ve davranışları üzerindeki etkisi. İstanbul.
• Bahçekapılı, M. (2011). Din ve ahlak eğitiminin ergenlerin kişilik gelişimine katkısı. Değerler Eğitimi Dergisi, 9(22), 7-42.
• Bahçekapılı, M. (2014). Türkiye’de din eğitiminin dönüşümü (1997-2012). İstanbul: İLKE İlim Kültür Eğitim Derneği.
• Baloğlu, Z. (1990). Türkiye’de eğitim. TÜSİAD.
• Başdemir, H. Y. (2011). Din dersleri ve Aleviliğin aktarılması. Liberal Düşünce, 16(63), 59-72.
• Başdemir, H. Y., Kalkan, B. (2014). Türkiye’nin demokratikleşmesi ve Alevi talepleri tespit ve öneri raporu. Ankara: Liberal Düşünce Topluluğu.
• Batar, Y. (2012). Türkiye’de din eğitimi ve toplumsal beklentiler-Konya örneği. Yalova Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2(4).
• Bianet. (2008, 8 23). Aleviler zorunlu din dersine karşı eylemleri yaygınlaştırıyor. https://bianet.org/cocuk/din/109385-aleviler-zorunlu-din-dersine-karsi-eylemleri yayginlastiriyor adresinden elde edildi. Erişim Tarihi: 13.09.2018.
• Bolay, S.H., Türköne, M. (1995). Din eğitimi raporu. Ankara: Ankara Merkez İmam Hatip Lisesi Öğrencileri ve Mezunları Vakfı.
• Bora, N. (2009). Çoğulculuk açısından Alevilere göre din eğitimi ve öğretimi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 253684).
• Bozkurt, A. (2018). Ortaokul (5. ve 8.sınıf) öğrencilerinin din kültürü ve ahlak bilgisi dersine karşı görüşlerinin değerlendirmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 529607).
• Bulut, M. (2009). İlköğretim öğrencileri ve velilerinin bakış açısıyla ideal din kültürü ve ahlak bilgisi öğretmeni profili: İstanbul örneği. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 241200).
• Bulut, Z. (2014). Dinsel çoğulculuk ve ortaöğretim din kültürü ve ahlak bilgisi dersi öğretim programında diğer dinlerin öğretimi. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 3(2), 359-381.
• Creswell, J. W. (2017). Eğitim araştırmaları: nicel ve nitel araştırmanın planlanması, yürütülmesi ve değerlendirilmesi. İstanbul: Edam.
• Çaha, Ö. (2017). Sivil toplum sivil topluma karşı. İstanbul: Mana Yayınları.
• Çarkoğlu, A., Toprak, B. (2006). Değişen Türkiye’de din toplum ve siyaset. İstanbul: TESEV Yayınları.
• Çayır, K. (2014). “Biz” Kimiz? Ders kitaplarında kimlik, yurttaşlık, haklar. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Çekin, A. (2016). İlköğretim din kültürü ve ahlak bilgisi öğretim programı ile ortaokul temel dini bilgiler dersi (İslam; I-II) öğretim programı kazanımlarındaki duyuşsal hedefler üzerine karşılaştırmalı bir araştırma. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3(6), 55-97.
• Çınar, F. (2005). İlköğretim din kültürü ve ahlak bilgisi öğretim programının değerlendirilmesi üzerine bir araştırma (Isparta örneği). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 188252).
• Çiftçi, A. (2018). Temel eğitimden ortaöğretime geçiş sınavının (TEOG) DKAB dersine yansımalarına ilişkin öğretmen görüşleri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 510288).
• Doğan, R. (2004). 1980’e kadar Türkiye’de din öğretimi program anlayışları. Din Öğretiminde Yeni Yöntem Arayışları Uluslararası Sempozyumu (s. 611-646) içinde. Ankara: MEB Yayınları.
• Durna, N. (2018). Ortaöğretim DKAB dersi öğretim programında yer alan Alevilik ile ilgili bilgiler konusunda öğrencilerin düşünceleri (Sivas örneği). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 525666).
• Eğitim Reformu Girişimi [ERG]. (2005). Eğitim izleme raporu 2003-2005. İstanbul: Eğitim Reformu Girişimi.
• Eğitim Reformu Girişimi [ERG]. (2007). Türkiye’de din ve eğitim: Değişim ihtiyacı. İstanbul: Eğitim Reformu Girişimi.
• Eğitim Reformu Girişimi [ERG]. (2011). Türkiye’de din ve eğitim son dönemdeki gelişmeler ve değişim ihtiyacı. İstanbul: Eğitim Reformu Girişimi.
• Eğitim Reformu Girişimi [ERG]. (2015). Eğitim izleme raporu 2014-15. İstanbul: Eğitim Reformu Girişimi.
• Eğitim Reformu Girişimi [ERG]. (2017). Eğitim reformu girişimi’nin din kültürü ve ahlak bilgisi taslak öğretim programı inceleme ve değerlendirmesi. İstanbul: Eğitim Reformu Girişimi. Erişim: 13.02.2018.
• Eğitim-Bir-Sen (2010). Gelecek için eğitim raporu. Ankara: Eğitimciler Birliği Sendikası.
• Eğitim-Bir-Sen. (2017). Gecikmiş bir reform: Müfredatın demokratikleştirilmesi. Ankara: Eğitimciler Birliği Sendikası.
• Eğitim-İş. (2015). https://www.egitimajansi.com/haber/teog-ve-universite- sinavlarinda-din-kulturu-ve-ahlak-bilgisi-sorulari-sorulmamalidir-haberi-37824h.html adresinden elde edildi. Erişim Tarihi: 29.12.2018.
• Eğitimsen (2017c). http://egitimsen.org.tr/2017de-egitimde-neler-oldu/ adresinden elde edildi. Erişim Tarihi: 27.02.2018.
• Eğitimsen. (2000). 4. Olağan genel kurul çalışma raporu 1998 – 2000. Ankara: Eğitim ve Bilim Emekçileri Sendikası.
• Eğitimsen. (2004). 4. Demokratik eğitim kurultayı. Ankara: Eğitim ve Bilim Emekçileri Sendikası.
• Eğitimsen. (2013). Bilimsel ve laik eğitimi neden savunuyoruz. Ankara: Eğitim ve Bilim Emekçileri Sendikası.
• Ensar Vakfı (2011). İsteğe bağlı din eğitimi. İstanbul: Ensar Vakfı.
• Ensar Vakfı (2012). 4+4+4 eğitim sistemi, yeni Anayasa’da dini kurumlar din eğitimi ve öğretimi, isteğe bağlı din eğitimi raporu. İstanbul: Ensar Vakfı.
• Eraslan, L. (2015). Eğitimin sivil hali. İstanbul: Beta.
• Erdoğan, M., Yazıcı, S. (2011). TESEV anayasa komisyonu raporu Türkiye’nin yeni anayasasına doğru. İstanbul: TESEV Yayınları.
• Ertaş, H. (2015). Din kültürü ve ahlak bilgisi ders kitaplarında kullanılan hadis materyalinin tespit ve tahlili. (Yayımlanmamış doktora tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 385353).
• Genç, Ö., Taşkan, D., Tol, U., Yıldırım M. (2017). Eğitimde çoğulculuk ve inanç özgürlüğü: Yetişkinlerin ve çocukların gözünden okullarda din dersleri ve dinin görünümleri. İstanbul: PODEM Yayınları.
• Gevrek, M. (2005). Alevî öğrenci ve velilerinin din kültürü ve ahlak bilgisi derslerine bakışları. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 146076).
• Gözaydın, İ. (2009). Türkiye’de “Din Kültürü Ve Ahlak Bilgisi” Ders Kitaplarına İnsan Hakları Merceğiyle Bir Bakış. Tüzün, G. (der.), Ders kitaplarında insan hakları II: Tarama sonuçları içinde. İstanbul: Tarih Vakfı.
• Gümüş, S. (2013). İlköğretim din kültürü ve ahlak bilgisi programının program geliştirme ilkeleri açısından bir değerlendirmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 342116).
• Gündüz, M. (2011). Zorunlu ve kesintisiz eğitimin kısa tarihi. Eğitime Bakış, 7(21), 3-10.
• Gündüz, M. S. (2013). Şafii din kültürü ve ahlak bilgisi öğretmenleri açısından ilköğretim din kültürü ders kitaplarının değerlendirilmesi (Batman ili örneği). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 354925).
• Gürsu, O. (2011). Ergenlik döneminde psikolojik sağlık ve dindarlık ilişkisi (Yayımlanmamış doktora tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 280954).
• Hacı Bektaş Veli Anadolu Kültür Vakfı ve Alevi Kültür Dernekleri. (2009). Alevi çalıştayı, birinci etap, alevi örgütleri ve temsilcileri toplantısı değerlendirme, istem ve öneri raporu. Ankara. http://www.hacibektasvakfi.web.tr/yayin/10/alevi- calistayi-birinci-etap-alevi-orgutleri-ve-temsilcileri-toplantisi-degerlendirmeoneri-ve- istem-raporu/ adresinden elde edildi. Erişim Tarihi: 06.02.2019.
• Hacı Bektaş Veli Anadolu Kültür Vakfı. (2011). Aleviler ‘artık burada’ oturmuyor! Alevi çalıştayları nihai raporu üstüne bir değerlendirme. http://hacibektasvakfi.web.tr/uploads/publications/aleviler-artik-burada-oturmuyor.pdf adresinden elde edildi. Erişim Tarihi: 08.02.2019.
• Hamurcu, İ.O. (2017). Alevi̇ sı̇vı̇l toplum örgütlerinin AKP hükümetinin Alevilere ilişkin politikalarına yaklaşımı (İzmir ili örneği). (Yayımlanmamış doktora tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 475736).
• Hürriyet. (2014, 12 9). Hem dev miting hem okul. http://www.hurriyet.com.tr/egitim/hem-dev-miting-hem-okul-boykotu-27736434 adresinden elde edildi. Erişim Tarihi: 12.02.2019.
• Johnson, B., Christensen, L. (2014). Eğitim araştırmaları nicel, nitel ve karma yaklaşımlar. Ankara: Eğiten Kitap.
• Kap, D. (2014). Avrupa perspektifinden Türkiye’de zorunlu din dersi uygulaması değerlendirme notu. İktisadi Kalkınma Vakfı [İKV].
• Kaplan, İ. (2013). Türkiye’de milli eğitim ideolojisi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kara, İ. (2017). Cumhuriyet Türkiye’sinde bir mesele olarak İslam 2. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Karaağaç, Z. (2013). 1980 sonrası Türkiye'de din kültürü ve ahlak bilgisi ders programlarındaki değişimler. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 351772).
• Karacelil, S. (2010). Ortaöğretim din kültürü ve ahlak bilgisi dersinin problemleri: Şırnak ili örneği. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 24(24), 143-163.
• Karatepe, Ş. (2008). Yeni bir Anayasa için görüş ve öneriler. İstanbul: Müstakil Sanayici ve İş Adamları Derneği.
• Kaya, N. (2009). Unutmak mı asimilasyon mu? Türkiye’nin eğitim sisteminde azınlıklar. Birleşik Krallık: Uluslararası Azınlık Hakları Grubu [MRG].
• Kaya, N. (2015). Türkiye eğitim sisteminde renk, etnik köken, dil, din ve inanç temelli ayrımcılık. İstanbul: Tarih Vakfı, Uluslararası Azınlık Hakları Grubu [MRG].
• Kaya, U. (2018). Din derslerine giren öğretmenlerin yeterliklerine dair bir inceleme. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 55(55).
• Kaymakcan, R. (2007). Yeni ortaöğretim din kültürü ve ahlak bilgisi öğretim programı inceleme ve değerlendirme raporu. İstanbul: Eğitim Reformu Girişimi.
• Kaymakcan, R. (2009). Öğretmenlerine göre din kültürü ve ahlak bilgisi dersleri yeni eğilimler: Çoğulculuk ve yapılandırmacılık. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi.
• Koç, A. (2010). Din kültürü ve ahlak bilgisi öğretmenlerinin yeterlikleri. Değerler Eğitimi Dergisi, 8(19), 107-149.
• Kurt, F. (2016). İlköğretim din kültürü ve ahlak bilgisi öğretim sürecinde Alevilik öğretimi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 443001).
• Mazlumder. (2010). Türkiye’de dini ayrımcılık raporu. İstanbul.
• Milliyet. (2015, 2 9). Alevilerin 'zorunlu din dersi' boykotu. http://www.milliyet.com.tr/alevilerin-zorunlu-din-dersi-boykotu-tunceli-yerelhaber-611589/ Erişim Tarihi: 12.02.2019.
• Nazıroğlu, B. (2016). Din ile devlet arasında simbiyotik bir ilişki: Türkiye’de zorunlu din derslerinde siyasal toplumsallaşma. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(1), 191-213.
• Onbaşı, F. (2005). Sivil toplum. İstanbul: L&M Yayınları.
• Osmanoğlu, C. (2014). Ortaöğretim din kültürü ve ahlak bilgisi (DKAB) öğretim programında ve ders kitaplarında çoğulculuk. (Doktora Tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 375818).
• Öcal, M. (2018). Tanzimat’tan günümüze din eğitimi. Mustafa Gündüz (Ed.), Türk Eğitim Tarihi: Kronolojik ve Tematik (s. 229-254) içinde. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Öncel, H. (2013). İlköğretim din kültürü ve ahlak bilgisi programının kültürler arası din eğitimi açısından değerlendirilmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 337559).
• ÖNDER. (2011). Anayasa raporu. İstanbul.
• Öz, A. (2012). Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde düzenlenen hizmet içi eğitimlerin din kültürü ve ahlak bilgisi öğretmenlerinin mesleki gelişimine katkısı (İstanbul ili örneği). (Yayımlanmamış doktora tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 327840).
• Özensel, E., Akın, M. H., Aydemir, M. A. (2012). Türkiye’de imam hatip lisesi ve imam hatipliler algısı. Konya: TİMAV.
• Parmaksızoğlu, İ. (1966). Türkiye’de din eğitimi. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Patton, M. Q. (2018). Nitel araştırma ve değerlendirme yöntemleri. Ankara: Pegem Akademi.
• Protestan Kiliseler Derneği. (2010). Türkiye’deki Protestanların yasal ve sosyal sorunları. http://www.protestankiliseler.org/protestanlarin-yasal-sorunlari.pdf Erişim: 28.11.2017.
• Protestan Kiliseler Derneği. (2011). 2010 hak ihlalleri izleme raporu. http://www.protestankiliseler.org/2010-hak-ihlalleri.pdf Erişim: 28.11.2017.
• Protestan Kiliseler Derneği. (2015). 2014 hak ihlalleri izleme raporu. http://www.protestankiliseler.org/?p=787 Erişim: 28.11.2017.
• Sarıbay, A. Y. (2014). Postmodernite sivil toplum ve İslam. İstanbul: Sentez Yayıncılık.
• Sevici, Ü. (2018). Din kültürü ve ahlak eğitimi dersinin ahlaki kültürün oluşumuna etkisi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 525843).
• Sunar, L. (2018). Türkiye’de İslami STK’ların kurumsal yapı ve faaliyetlerinin değişimi. İstanbul: İLKE İlim ve Kültür Derneği.
• Şirin, T. (2016). Türkiye’de Zorunlu Din Eğitimi Sorunu. Öğretmenler, öğrenciler, veliler ve STK’lar açısından eğitim sisteminde din öğretiminin rolü (s. 5-42) içinde. İstanbul: Yurttaşlık Derneği.
• Tanör, B. (1997). Türkiye’de demokratikleşme perspektifleri. TÜSİAD.
• TEDMEM. (2015). 2015 eğitim değerlendirme raporu. Ankara: Türk Eğitim Derneği.
• Tekin, İ. (2011). Din kültürü ve ahlak bilgisi öğretmenliği lisans programının değerlendirilmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 279259).
• Turan, İ. (2013). Değişen toplumda din eğitimi algısı: Samsun örneği. Dinbilimleri Journal, 13(2).
• Türk Eğitim-Sen. (2015). “Türkiye’de din eğitimi” çalıştayı din kültürü ve ahlak bilgisi derslerinin öğretiminde karşılaşılan sorunlar ve çözüm önerileri komisyonu raporu, 11-12 Nisan 2015, Ankara.
• Türkiye İmam Hatipliler Vakfı [TİMAV]. (2012). Türkiye’de din öğretimi forumu sonuç raporu, 14-15 Nisan 2012, Konya.
• Türkiye Üçüncü Sektör Vakfı [TÜSEV]. (2011). Türkiye’de sivil toplum: Bir dönüm noktası. https://www.tusev.org.tr/usrfiles/files/step2011_web_SON.pdf Erişim Tarihi: 20.05.2017.
• Uluslararası Azınlık Hakları Grubu [MRG]. (2007). Bir eşitlik arayışı: Türkiye’de azınlıklar. Birleşik Krallık: Uluslararası Azınlık Hakları Grubu.
• Uzpeder, E., Özçelik, S., Kurma, E. (2010). Gündelik hayatta laiklik pratikleri. İstanbul: Yurttaşlık Derneği.
• Ünal, İ. (2010). Alevilerin din kültürü ve ahlak bilgisi derslerinden beklentileri (Ankara örneği). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 257337).
• Üskül, Z. (2006). Türk demokrasisinde 130 yıl (1876-2006): Prof. Dr. Bülent Tanör’ün anısına Türkiye’de demokratikleşme perspektifleri 10. yıl güncellemesi. TÜSİAD.
• Yaşama Dair Vakıf [YADA]. (2005). Sivil toplum kuruluşları: İhtiyaçlar ve sınırlılıklar. http://panel.stgm.org.tr/vera/app/var/files/s/t/stgm-haritalama-calismasi-yada- ekim2005.pdf Erişim Tarihi: 21.05.2019.
• Yemenici, A. (2012). Din kültürü ve ahlak bilgisi öğretmenlerinin diğer dinlere ve din mensuplarına ilişkin yaklaşımları. (Yayımlanmamış doktora tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 317243).
• Yıldırım, A., Şimşek, H. (2018). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin.
• Yıldırım, M. (2014). İnanç özgürlüğü hakkını izleme raporu (Temmuz 2013- Haziran 2014). İstanbul: Norveç Helsinki Komitesi İnanç Özgürlüğü Girişimi.
• Yıldırım, M. (2015). Türkiye’de inanç özgürlüğü hakkını izleme raporu (Temmuz 2014-Haziran 2015). İstanbul: Norveç Helsinki Komitesi İnanç Özgürlüğü Girişimi.
• Yıldırım, M. (2017). Eğitimde çoğulculuk ve inanç özgürlüğü: Yetişkinlerin ve çocukların gözünden okullarda din dersleri ve dinin görünümleri içinde. İstanbul: PODEM Yayınları.
• Yıldız, A., Balyer, A. (2015). Eğitim sisteminde din eğitiminin dayanakları ve kapsamı. 10. Ulusal Eğitim Yönetimi Kongresi içinde. Ankara: Pegem Akademi.
• Yıldız, S. (2002). Türkiye’deki Alevilerin din eğitiminden beklentileri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no:110027).
• Yılmaz, H. (2009). Alevilik-Sünnilik açısından din kültürü ve ahlak bilgisi dersleri. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13(2), 189-209.
• Yurttaşlık Derneği. (2015). Türkiye'de zorunlu din dersleri: Yurttaşın devletle karşılaştığı yer. İstanbul: Yurttaşlık Derneği Yayınları.
• Yürük, T. (2011). Cumhuriyet dönemi din öğretimi program anlayışları. (Yayımlanmamış doktora tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 274131).
• Zengin, M. (2010). Yapılandırmacılık ve din eğitimi ilköğretim DKAB öğretim programlarının değerlendirilmesi ve öğretmen görüşleri açısından etkililiği. (Doktora Tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 273565).
• Zengin, M. (2013). Din kültürü ve ahlak bilgisi öğretmenlerinin eğitim öğretim yeterlik algıları. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15(27).
• Zengin, M. (2017). “Temel eğitimden ortaöğretime geçiş (Teog) bağlamında din kültürü ve ahlak bilgisi dersi”. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi.