Arap Dilbilimi Yazmaları: Cadbury Araştırma Kütüphanesi Mingana Özel Koleksiyonu

Yıl 2023, Sayı: 15, 263 - 298, 28.06.2023

İsmail Erken

https://doi.org/10.53112/tudear.1231062

Öz

Öz: Bu araştırma, Cadbury Araştırma Kütüphanesi’nin Mingana Özel Koleksiyonu (Birmingham Üniversitesi) ve burada bulunan Arapça dilbilgisi el yazmaları hakkındadır. Mingana Özel Koleksiyonu şeklinde isimlendirilen koleksiyon içerisinde Arapça eserler, Hıristiyan ile İslami eserler olarak bölümlenmiştir. Bunların yanında Türkçe, İbranice, Ermenice, Gürcüce Etiyopya dilinde vb. dillerde el yazmalarına ev sahipliği yapar. Birmingham Kur'an el yazmasının bir parçası olduğu zengin koleksiyon 1920'lerde Alphonse Mingana tarafından toplanmıştır. Koleksiyonu oluşturmak için gerçekleştirdiği yolculuklar Edward Cadbury tarafından finanse edilmiştir. Çalışma Arap dilbilimi yani nahiv ve sarf alanında var olan eserlerin tespitini ve değerlendirmesini kapsamaktadır. Çalışma sırasında eserlerin tümü görülmüş, incelenmiş, gerekli tespitler ve değerlendirmeler yapılmıştır. Dilbilim alanında yer alan eserlerin en eskisi 13-14. yüzyıla ve en yenisi 19. yüzyıla ait dönemdedir. Eserlerin çoğunluğu şerh ve haşiye tarzındadır. Eserlerin yazım stilleri değişiklik göstermektedir. Nesih, ta’lik tarzı yazının yanında Mağribî tarz yazı bulunan birkaç eser de yer alır. Nahiv alanında değerlendirilen 82 ve sarf alanında değerlendirilen 23 eser incelenmiştir. Bu eserlere ek olarak 13 tane de her iki alan ile ilgili eserler hakkında bilgi verilmiştir. El yazmalarını ele alırken yazmaları nahiv, sarf ve diğer eserler olmak üzere üç kategoriye ayrıştırdık. Yazar, eser hakkında bilgiler dipnot olarak verildi. Aynı eserin farklı nüshaları hakkında bilgiler de dipnotta yer aldı. Giriş kısmında kütüphane ve koleksiyon hakkında bilgiler sunuldu.
Anahtar Kelimeler: Arap Dili, Yazmalar, Cadbury, Mingana, Dilbilim

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Yazmalar, Cadbury, Mingana, Dilbilim

Manuscripts of Arabic Linguistics: Cadbury Research Library, The Mingana Special Collection

Öz

Manuscripts of Arabic Linguistics: Cadbury Research Library, The Mingana Special Collection
Abstract: This research is about the Cadbury Research Library's the Mingana Special Collection (University of Birmingham) and the Arabic grammar manuscripts found there. In the collection called the Mingana Special Collection, Arabic works are divided into Christian and Islamic works. In addition to these, it hosts manuscripts in different languages as Turkish, Hebrew, Armenian, Georgian, Ethiopian, etc. The rich collection of which the Birmingham Quran manuscript is a part was collected in the 1920s by Alphonse Mingana The journeys he took to create the collection were financed by Edward Cadbury. The study covers the determination and evaluation of the works about Arabic linguistics, namely syntax/nahw and morphology/sarf. During the study, all the manuscripts has been seen and examined, necessary determinations and evaluations has been applied. The oldest of the manuscripts in the field of linguistics is 13-14. century, and the most recent is in the 19th century. Most of the works are in the style of commentary and gloss. The writing styles of the works vary. In addition to the Nesih, ta'lik style writing, there are also a few works with Magribi style writing. 82 works evaluated in the field of syntax and 23 works evaluated within the morphology were examined. While dealing with the manuscripts, they are divided into three categories as syntax, morphology, and others. Information about the author, manuscripts, and different copies of the same manuscripts is given as a footnote. In the introduction, information about the library and the collection was presented.
Keywords: Arabic, Manuscripts, Cadbury, Mingana, Linguistics

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Yazmalar, Cadbury, Mingana, Dilbilim

Kaynakça

• About the Cadbury Research Library—University of Birmingham. (t.y.). Geliş tarihi 28 Aralık 2022, gönderen https://www.birmingham.ac.uk/facilities/cadbury/about.aspx
• About—Fihrist. (t.y.). Geliş tarihi 28 Aralık 2022, gönderen https://www.fihrist.org.uk/about
• Alp, M. (2010). Arap Dilinde Telif Edilmiş “el-İfsâh” Adlı Eserin Aidiyet Problemi, Kaynakları, İçeriği ve Değerlendirilmesi. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10(2), 87-110.
• Archive and manuscript collections. (t.y.). University of Birmingham. Geliş tarihi 28 Aralık 2022, gönderen https://www.birmingham.ac.uk/facilities/cadbury/archives/index.aspx
• Ardabīlī, M. ibn ’Abdalġanī. (2013). Şerhu Ünmûzec fi’n-Nahv (thk: el-Hezîmâvî, Ed.). Daru’l-Kütübi’l-İlmiye.
• Arslan, A. T. (1995). Ezherî, Hâlid b. Abdullah. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 12, ss. 64-65). TDV Yayınları.
• Arslan, A. T. (2013). Zeynîzâde Hüseyin Efendi. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 44, ss. 371- 372). TDV Yayınları.
• Aynî, E. M. (2010). El-Mekâsıdu’n-nahviyye fî şerhi Şevâhidi Şürûhi’l-Elfiye el-Meşhûr bi Şerhi’ş-şevâhidi’l- kübrâ (C. 1-4). Dâru’s-Selâm.
• Benli, M. S. (1999). İbn Akīl, Bahâeddin. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 19, ss. 300-301). TDV Yayınları.
• Berdâ‘î, S. S. (2014). Hadâiku’d-Dekâik fî şerhi risale allamei’l-Hakâik ve huve Şerhi’l-Ünmuzec fî Nahv lî’z- Zemahşerî (yhk: Afîfiddîn Hasan, Ed.). Daru’l-Kütübi’l-İlmiye.
• Çağrıcı, M. (1997). Hasan b. Şerefşah. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 16, ss. 353-354). TDV Yayınları.
• Çavuşoğlu, A. H. (2010). Şirbînî, Hatîb. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 39, ss. 189-191). TDV Yayınları.
• Çelebi, M. (1993). Cevâlîkī, Mevhûb b. Ahmed. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 7, ss. 438- 439). TDV Yayınları.
• Çöğenli, M. S. (2006). Mutarrizî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 31, ss. 375-377). TDV Yayınları.
• Çuhadar, M. (1999). İbn Yaîş, Ebü’l-Bekā. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 20, ss. 445-446). TDV Yayınları.
• Demir, İ. (2014). Tosyalı Hacı Baba b. İbrahim ve Mi’e Kâmile Fî Şerhi Mi’e ’Âmile adlı eseri (İnceleme-tahkik). İstanbul Üniversitesi SBE.
• Demirayak, K. (2003). El-Maksûd. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 27, s. 453). TDV Yayınları.
• Demirayak, K. (2004). Merâhu’l-Ervâh. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 29, ss. 165-166). TDV Yayınları.
• Durmuş, İ. (1988). Adalı, Şeyh Mustafa. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 1, s. 347). TDV Yayınları.
• Durmuş, İ. (1991). El-Avâmilü’l-Mie. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 4, ss. 106-107). TDV Yayınları.
• Durmuş, İ. (2000). İsferâyînî, İsâmüddin. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 22, ss. 516-517). TDV Yayınları.
• Dursun, N. (t.y.). Eş-Şeyh İbrâhîm El-Yâzicî’nin Hayatı, Eserleri Ve Arap Diline Olan Katkıları. Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ebü’l-Hasen Nûruddîn Alî b. Muhammed b. Îsâ b. Yûsuf el-Üşmûnî. (t.y.). Menhecü’s-sâlik ilâ Elfiyyeti’bni Mâlik (C. 4). dârü’l-kitâbi’l-arabi.
• Ersönmez, H. (2017). Arap Gramerinin Gelişim Sürecinde Mısır Dil Ekolü-II. Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi, 4, 35-61.
• Gökgöz, T. (2018). Gelibolulu Mustafa B. İbrâhîm Ve Zubdetu’l – Emsâl Adlı Eseri. Şarkiyat Mecmuası, 129-150.
• H. L. Gottschalk, J. S. Trimingham, A. F. L. Beeston, & D. Hepwood. (1985). Vd, Catalogue of The Mingana Collection of Manuscripts, ed. Derek Hepwood (: , 1985) 4/1. (Derek Hepwood, Ed.; C. 4). Inter Documentation Company AG.
• Hacımüftüoğlu, N. (1988). Abdülkāhir el-Cürcânî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 1, ss. 247-248). TDV Yayınları.
• Harîrî. (1996). Dürretu’l-gavvâs ve şerhuhâ ve havâşîhâ ve tekmiletuhâ (nşr. Abdülhafîz Fergalî Ali el-Karanî, Ed.). Dâru’l-Cîl-Mektebetu’t-Turâsi’l-İslâmî.
• Introduction—University of Birmingham. (t.y.). Geliş tarihi 28 Aralık 2022, gönderen https://www.birmingham.ac.uk/facilities/cadbury/birmingham-quran-mingana-collection/mingana- collection/introduction.aspx
• İbn Yaîş. (1422). Şerhu’l-Mufassal li’z-Zemahşerî (C. 1-6). Dâru’l-Kütübi’l-’Ilmiyye.
• Kallek, C. (2001). Kalyûbî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 24, ss. 270-271). TDV Yayınları.
• Kılıç, H. (1991). Attâr, Hasan b. Muhammed. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 4, ss. 98-99). TDV Yayınları.
• Kılıç, H. (1997). Harîrî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 16, ss. 191-192). TDV Yayınları.
• Kılıç, H. (1999). İbn Âcurrûm. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 19, ss. 295-296). TDV Yayınları.
• Kılıç, H. (2000). İbnü’l-Hâcib. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 21, ss. 55-58). TDV Yayınları.
• Kılıç, H. (2001). El-Kâfiye. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 24, ss. 153-154). TDV Yayınları.
• Kırbıyık, K. (2004). Mer‘î b. Yûsuf. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 29, ss. 185-187). TDV Yayınları.
• Koçkuzu, A. O. (1991). Aynî, Bedreddin. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 4, ss. 271-272). TDV Yayınları.
• Nizami, K. A. (1994). Devletâbâdî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 9, ss. 242-243). TDV Yayınları.
• Okumuş, Ö. (1993). Câmî, Abdurrahman. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 7, ss. 94-99). TDV Yayınları.
• Özbalıkçı, M. R. (1999). İbn Hişâm en-Nahvî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 20, ss. 74-77). TDV Yayınları.
• Özbalıkçı, M. R. (2000). İbnü’n-Nâzım. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 21, ss. 168-169). TDV Yayınları.
• Özbalıkçı, M. R. (2002). Katrü’n-Nedâ. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 25, ss. 59-60). TDV Yayınları.
• Özbalıkçı, M. R. (2005). Muğni’l-Lebîb. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 30, ss. 384-386). TDV Yayınları.
• Özcan, T. (2007). Nukrekâr. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 33, ss. 232-233). TDV Yayınları.
• Özel, A. (2010). Şümünnî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 39, ss. 261-262). TDV Yayınları.
• Özel, A. (2013). Zencânî, İzzeddin. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 44, ss. 253-254). TDV Yayınları.
• Özel, A., & Kallek, C. (2013). Zekeriyyâ el-Ensârî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 44, ss. 212- 215). TDV Yayınları.
• Özen, Ş. (2011). Teftâzânî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 40, ss. 299-308). TDV Yayınları.
• Öztürk, M., & Mertoğlu, M. S. (2013). Zemahşerî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 44, ss. 235- 238). TDV Yayınları.
• Sabbân. (ts.). Hâşiyetu’s-Sabbân ‘alâ Şerhi’l-Üşmûnî ‘alâ Elfiyyeti’bni Mâlik & Şerhu’ş-şevâhid li’l‘Aynî (C. 1-4). el-Mektebetu’t-Tevfîkıyye.
• Seller, Y. (2022). İbn Hişâm ve Nahivdeki Yöntemi el-Câmi’u’s-Sağîr fî’n-Nahv Örneği (İ. E. Hüseyin Ersönmez, Ed.; 1. Baskı). İlahiyat.
• Suyûṭî, C. A. (1988). Sebebu Vaḍ‘i ‘İlmi’l-‘Arabiyye, (thk. Mervân el-‘Âtiyye, Ed.). Daru’l-Hicre.
• Şener, M. (1993). Çârperdî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 8, ss. 230-231). TDV Yayınları.
• Şener, M. (1995). El-Emîrü’l-Kebîr es-Sünbâvî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 11, s. 156). TDV Yayınları.
• Şensoy, S. (2008). Rummânî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 35, ss. 242-244). TDV Yayınları.
• Şensoy, S. (2010). Süyûtî (Arap Dili ve Edebiyatı). İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 38, ss. 201-202). TDV Yayınları.
• Şeşen, R. (2002). . “İlk Devir Osmanlı Âlimleri ve Yazdıkları Eserler”. Türklük Araştırmaları Dergisi, 12, 281.
• Talu, M. (1991). Bahrak. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 4, ss. 490-491). TDV Yayınları.
• Tural, H. (1999). İbn Ümmü Kāsım. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 20, ss. 433-434). TDV Yayınları.
• Turan, A. (1995). El-Elfiyye. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 11, ss. 28-29). TDV Yayınları.
• Turan, A. (1999). İbn Mâlik et-Tâî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 20, ss. 169-171). TDV Yayınları.
• Turgut, A. (2007). Nizâmeddin en-Nîsâbûrî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 33, ss. 181-182). TDV Yayınları.
• Tüccar, Z. (2008). Sabbân. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 35, ss. 335-336). TDV Yayınları.
• Tüccar, Z. (2010). Sücâî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 38, ss. 16-17). TDV Yayınları.
• Tülücü, S. (2006). El-Müzhir. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 32, ss. 251-252). TDV Yayınları.
• Varol, H. (1994). Ebû Ali el-Merzûkī. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 10, ss. 91-92). TDV Yayınları.
• Yavuz, M. (2003). Mekkûdî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 28, s. 578). TDV Yayınları.
• Yazıcı, H. (1997). Hasan Paşa, Niksârî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 16, ss. 338-339). TDV Yayınları.
• Yüksel, E. (1992). Birgivî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 6, ss. 191-194). TDV Yayınları.
• Zavalsız, H. (2012). Üşmûnî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 42, ss. 399-400). TDV Yayınları.
• Zemahşerî. (ö. 538/1144). (2004). El-Mufassal fi’l-arabiyye. Dar-u Ammar.