TARİHİN RESMİ İDEOLOJİ TARAFINDAN TAHRİFATINA BİR ÖRNEK: YUNANİSTAN

Yıl 2018, Cilt: 7 Sayı: 2, 466 - 508, 20.10.2018

Esra Özsüer

https://doi.org/10.17497/tuhed.456051

Cited By: 1

Öz

Devlet, ulusun bireyleri üzerinde meşruiyetini
sağlamlaştırmak için ideoloji ve eğitimi birer araç olarak kullanır. İdeoloji,
devletin total bir bütünde sistemini kurması, statükoyu koruması, belirlediği
ilkeleri, davranış kalıplarını, siyasal sembolleri ve değer yargılarını topluma
kabul ettirmesi açısından oldukça önemli bir işleve sahiptir. Eğitim kurumları
da devletin ideolojik ilkelerini toplumun her kesimine ulaştırmada ve yaymada
fonksiyonel bir görev üstlenmektedir. Eğitimin tüm aşamasında siyasi erk
tarafından belirlenen bu ilkeler toplumun kolektif belleğine doğrudan
yerleştirilir. Bu noktada okullar, bilgi aktarımının sağlandığı kurumlar
olmanın yanı sıra insan programlama merkezleri olarak da düşünülmektedir.
Okullarda okutulan ders kitapları devletin mevcut ideolojisini ulus bireylerine
ufak yaşlardan itibaren aktarır ve onları vatanına bağlı uyumlu birer birey
haline dönüştürür. Siyasal iktidarın bizzat kontrolü ve gözetiminde oluşturulan
ders kitapları, devletin meşruiyetini veya mevcut siyasi yapının güvenliğini
sarsabilecek bilgiler içerdiği durumda direkt müdahaleye uğrayabilir. Böylesi
bir yaklaşım eğitimin siyasetten bağımsız olmadığı sonucunu düşündürtmektedir.

Bu makalede de siyasi iktidar ve eğitim
ilişkisi, Yunanistan’da yasaklanmış tarih kitaplarının analizi ile örneklenmeye
çalışılmıştır. Devlet yönetimini elinde bulunduran egemen sınıfın Yunan eğitim
sistemi üzerindeki ideolojik etkileri, dönemin siyasi ve toplumsal şartları göz
önüne alınarak değerlendirilmiştir. Amaç, Yunan tarihyazımında din ve
milliyetçilik kodlarının ne şekilde kullanıldığını irdelemektir. Makalede,
1918-2007 yılları arasında, Yunanistan’da devletin resmi ideolojisine ters
düşen okul kitaplarına Yunan devlet kademelerince nasıl müdahale edildiği
incelenmiştir. Yunanistan’da siyasal iktidarların değişmesiyle Yunan
okullarında okutulan üç tarih kitabının neden toplatıldığı ve yasaklandığı
konusu, dönemin politik konjonktürü göz önünde bulundurularak kronolojik
sırayla ele alınmıştır. 

Anahtar Kelimeler

İdeoloji, Eğitim, Ders Kitapları, Yunanistan

An EXAMPLE for the DISTORTION of HISTORY by OFFICIAL IDEOLOGY: The GREEK CASE

Öz

The state employs ideology
and education in order to strengthen legitimacy over individuals of the nation.
Ideology incorporates a substantial function in terms of the state’s
establishment of system, protection of the status quo, and acceptance of state-driven
values, political symbols, behavioral rules, and principles by the society.
Educational institutions hold a critical function in order for the state’s
dissemination of its ideological principles across all layers of society. Those
principles, which are predetermined by the political authority in all phases of
education, are allocated into collective memory of the society. In this realm,
schools are also considered as centers of human programming in addition to
being institutions of knowledge transmission. School textbooks transmit the
state’s existent ideology into the individuals of the nation since early ages,
and transform them into individuals who are congruent with the homeland.
Textbooks, which emerge in line with the state control and observation, can be
subject to direct intervention in the case of their inclusion of any
information that would shake the state’s legitimacy or security of the existing
political structure. Such an approach leads to think that education is not
independent from politics.

In this article, the
relationship between political power and education were exemplified with the
analysis of forbidden history textbooks in Greece. The ideological effects of
dominant ruling class over the Greek education system was evaluated with a
consideration of political and societal conditions of the period. This article
aims at explaining how religious and nationalist codes are employed in the
Greek historiography. İn this article examined, in Greece between 1918 and
2007, how the Greek state interfered school textbooks, which were conflicting
with the state’s official ideology. It was also examined why three history
textbooks were stopped being used with the changing political power in Greece
with a consideration of the period’s political conjecture.

Anahtar Kelimeler

Power, Ideology, Education, Textbooks, Greece

Kaynakça

• Akın, U. ve Arslan, G. (2014). İdeoloji ve Eğitim: Devlet-Eğitim ilişkilerine farklı bir bakış. Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 4, Sayı I, s. 81-90.
• Althusser, L. (2002). İdeoloji ve devletin ideolojik aygıtları. İstanbul: İletişim.
• Aslan, E. ve Akçalı, A. A. (2007). Kimlik sunumu olarak tarih eğitimi. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 22, 2007, s. 125-132.
• Benlisoy, F. ve Benlisoy, S. (2002). Milliyetçi tarihyazımı ve azgelişmişlik bilinci: Yunan tarihyazımında geçmiş algıları. Toplum ve Bilim, Sayı: 91, s. 242-279.
• Bernheim, E. (1936). Tarih ilmine giriş: Tarih metodu ve felsefesi. İstanbul: Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı Devlet Basımevi.
• Burke, P. (2006). Fransız Tarih Devrimi: Annales Okulu. İstanbul: Doğu-Batı.
• Carr, H. E. (2002). Tarih nedir? İstanbul: İletişim.
• Clogg, R. (1997). Modern Yunanistan Tarihi. İstanbul: İletişim.
• Çetin, H. (2001). Devlet, İdeoloji ve Eğitim. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 25, No: 2, Aralık, s. 201-211.
• Echevarria, J. A. (2005). The Trouble with History. Parameters, Vol: 35/2, Summer, 78-90.
• Ersanlı, B. (2015). İktidar ve Tarih. Türkiye’de Resmi Tarih tezinin oluşumu (1929-1937). İstanbul: İletişim.
• Ferriman, D. Z. (1911). Greece and the Greeks. New York: James Pott & Co.
• Freire, P. (1995). Ezilenlerin pedagojisi. İstanbul: Ayrıntı.
• Fromm, E. (2014). İtaatsizlik üzerine. İstanbul: Say.
• Gellner, E. (2008). Uluslar ve Ulusçuluk. İstanbul: Hil.
• H Έκθεσıς-Καταπέλτης της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών δια το επιμάχον βιβλίον: Ιστορία Ρωμαϊκή και Μεσαιωνική 146 π.Χ – 1453 μ.Χ [Atina Üniversitesi Edebiyat Fakültesinin tartışılan Roma ve Akdeniz Tarihi kitabıyla ilgili ağır yazısı]. (1965, Kasım 13). Καθημερινή, Έτος 47, Αριθμός 16326, s. 5-6.
• Hall, S., Lumley, B., MC Lennan, G. (1985). Siyaset ve İdeoloji “Gramsci”. Ankara: Birey ve Toplum. Heraclides, A. (2003). Yunanistan ve Doğu’dan gelen tehlike Türkiye. Türk-Yunan ilişkilerinde çıkmazlar ve çözüm yolları. İstanbul: İletişim.
• Hobsbawm, E. J. (1993). 1780’den günümüze Milletler ve Milliyetçilik. Program, mit, gerçeklik. İstanbul: Ayrıntı.
• Howard, M. (1982). The lessons of History, The history teacher, Vol: 15, No: 4, August, s. 489-501.
• Illich, I. (2006). Okulsuz toplum. İstanbul: Roman.
• Koulouri, C. (2011). From antiquity to Olympic revival: sports and greek national historiography (nineteenth-twentieth centuries), Eleni Fournaraki and Zinon Papakonstantinou, Sport, bodily culture and classical antiquity in Modern Greece, London and (s. 10-48). New York: Routledge.
• Lenin V. I. ve Stalin, J. V. (2013). Marksizm ve ulusal sorun. İstanbul: Evrensel Basım Yayın.
• Meynaud, J. (2002). Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα [Yunanistan’da siyasi güçler], τόμος Α: 1946-1965. Αθήνα: Σαββάλας.
• Özlem, D. (2012). Tarih felsefesi, İstanbul: Notos.
• Poulantzas, N. (1982). Political power and social classes. London: Verso.
• Renan, E. (1993). Τι είναι έθνος; [Ulus nedir?]. ο Πολίτης, τέυχος 121, Ιανουάριος-Μάρτιος 1993, s. 32-38.
• Ritter, H. R. ve Horn T. C. R. (1986). İnterdisciplinary History: A Historıographical review. History 77, May, s. 427-448.
• Αθανασιάδης, Χ. (2015). Τα αποσυρθέντα βιβλία: Έθνος και σχολική ιστορία στην Ελλάδα, 1858-2008 [Toplatılan kitaplar. Yunanistan’da ulus ve okul kitapları, 1858-2008]. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
• Ακτύπης, Δ., Βελαλίδης, A., Καΐλα, M., Κατσουλάκος Θ., Παπαγρηγορίου, Γ. ve Χωρεάνθης, Κ. (1997). Στα νεότερα χρόνια, Ιστορία ΣΤ Δημοτικού [Çağdaş dönemler, ilkokul 6 Tarih kitabı]. Αθήνα: ΟΕΔΒ.
• Αναγνωστοπούλου, Σ. (2002). Η Ιστορία γράφεται από τους ιστορικούς ή από τον υπουργό Παιδείας; [Tarihi tarihçiler mi yazar yoksa Eğitim Bakanı mı yazar?]. Ο Πολίτης, τεύχος 99, Απρίλιος, s. 56-58.
• Αντωνιάδης, Σπ. (1860). Στοιχειώδης Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, [Antik Yunan Tarihi]. Αθήναι: Κωνσταντίνου Λαμπρινίδου.
• Απεσύρθη η ιστορία Παπανούτσου από όλα τα σχολεία του κράτους, [Tüm devlet okullarından Papanoutsou’nun tarihi geri çekildi]. (1965, Kasım, 11). Η Ημέρα, Έτος Β, Αριθμός 499, s. 1.
• Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Κριτικό σημείωμα Γαλατείας Καζαντζάκη. Ζ. Παπαντωνίου ‘Τα Ψηλά Βουνά’, Αρχείο Βάρναλη, φάκελος 71, υποφάκελος 3 [Varnalis Arşivi, Galateia Kazancaki’nin Z. Papantoniou’nun Yüksek Dağlar kitabıyla ilgili eleştiri notları, dosya no: 71/3].
• Δημαράς, Α. (1980). Προθέσεις των πρώττων κυβερνήσεων Βενιζέλου (1910-1913) στα εκπαιδευτικά [İlk Venizelos hükümetinin eğitimdeki hedefleri]. Μελετήματα γύρω από τον Βενιζέλο και την εποχή του [Venizelos ve dönemi ile ilgili araştırmalar]. Αθήνα: Φιλιππότη, s. 21-47.
• Διαλεκτικά... [Diyalektik…]. (1965, Ekim 23). Μεσημβρινή, Έτος Ε, Αριθμός 1239, s. 1.
• Διδακτικά βιβλία [Ders kitapları]. (1918, Ağustos 31). Εμπρός, Έτος 22, Αριθμός 7860, s. 2.
• Επανέρχεται ο Χριστόδουλος για το βιβλίο ιστορίας [Tarih kitabı için Hristodoulos konuyu yeniden gündeme getiriyor]. (2007, Mayıs 15). Ημερήσια, Έτος 606, Αριθμός 17839, s. 39.
• Ζουμπουλάκης, Σ. (2002). Ο Πολιτιστικός ριζοσπαστισμός της δεκαετίας του 60» [Altmışlı yıllarda siyasi radikalizm]. Ο Πολίτης, τεύχος 99, Απρίλιος, s. 12-15.
• Η Εκκλησία δεν δικαιούται να μετέχη οργανώσεων προς ελέγχον της κυβερνήσεως [Kilise, hükümeti kontrol etmek için örgütlere katılma hakkına sahip değildir]. (1919, Haziran 8). Πατρίς, Έτος 29, Αριθμός 9035, s. 4.
• Η Ρεβάνς [Rövanş]. (1922, Nisan 30). Συνάδελφος, Έτος Α, Αριθμός: 35, s. 1.
• Η στάσις της κυβερνήσεως έναντι του κομμουνισμού [Komünizme karşı hükümetin tavrı]. (1928, Temmuz 23). Μακεδονία, Αριθμός: 5773, s. 1.
• Ιωαννίδου, Ι. (1917). Ευθύνεται το σχολείον δια τον παρόντα πόλεμον; Πώς ειργάσθη και πώς πρέπει να εργασθή δια την πραγματικήν ειρήνην; [Günümüz savaşlarından okullar mı sorumlu?]. Νέος Αιών, τεύχος 1, Αθήναι, s. 335-338.
• Καλημέρη, Χ. (25-26.09.2004). Ιδεολογικές παρεμβάσεις στα νέα σχολικά βιβλία [Yeni okul kitaplarında ideolojik müdahaleler]. Ημερήσια, Έτος 57, Αριθμός: 17062, s. 26.
• Καλοκαιρινός, K. (1976). Ιστορία Ρωμαϊκή και Βυζαντινή 146 πX-1453 [Roma ve Bizans Tarihi. MÖ 146-1453]. Αθήνα: ΟΕΔΒ.
• Καλοκαιρινός, Κ. (1965). Ιστορία Ρωμαϊκή και Μεσαιωνική. Από το 146 πX ως το 1453 μX, Β Γυμνασίου [Ortaokul 2, Roma ve Akdeniz Tarihi. MÖ 146’dan 1453’e kadar]. Αθήναι: ΟΕΔΒ.
• Καραβίτη, Φ. (22-23.09.2007). Μαριέττα Γιαννάκου: Ένα θύμα της ιστορίας [Marietta Giannakou: Tarih’in bir kurbanı]. Ημερήσια, Ετος 606, Αριθμός: 17945, s. 24.
• Καραμανωλάκης, Δ. Β. (2006). Η Συγκρότηση της ιστορικής επιστήμης και η διδασκαλία της ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1932) [Tarih biliminin kurulması ve Atina Üniversitesinde Tarih öğretimi (1837-1932)]. Αθήνα: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών ΕΙΕ.
• Κατσάνος, K. (2013). Το ανύπαρκτο ζήτημα: οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις και το Μακεδονικό 1950-1967 [Var olmayan bir mesele: Yunanistan-Yugoslavya İlişkileri ve 1950-1967 yılları arası Makedonya konusu]. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.
• Κουλούρη, X. (1988). Ιστορία και Γεωγραφία στα ελληνικά σχολεία (1834-1914) [Yunan okullarında Tarih ve Coğrafya dersleri]. Αθήνα: Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς.
• Κουλούρη, Χ. (1992). Εθνικά στερεότυπα και ελληνική εθνική ταυτότητα στο σχολείο του 19ου αιώνα [19. yüzyılda ulus stereotipleri ve Υunan milli kimliği]. Αφιέρωμα στον Πανεπιστημιακό δάσκαλο Βασ. Βλ. Σφυρόερα από τους μαθητές του [Öğrencilerinden üniversite öğretmenleri Vas. Vl. Sfiroera’ya armağan kitabı], (s. 323-342). Αθήνα: Εκδόσεις Λύχνος.
• Κούμας, Κ. Μ. (1839). Γεωγραφία. Εκτεθείσα μεν Γαλλιστί υπό Αδριανού Βάλβι [Coğrafya]. τόμος 3, εν Βιέννη: Αντ. Μπένκυ.
• Κουμπουρλής, Γ. (1998). Εννοιολογικές πολυσημίες και πολιτικό πρόταγμα: Ένα παράδειγμα από τον Κ. Παπαρρηγόπολο [Çok anlamlılık ve siyasi öncelik: K. Paparrigopoulos örneği]. Τα ιστορικά, τόμος 15, τεύχος 28-29, s. 31-58.
• Κουμπουρλής, Γ. (2004). Όταν οι ιστορικοί μιλούν για τον εαυτό τους. Ο ρόλος του εθνικού ιστορικού στους πρωτοπόρους της ελληνικής εθνικής σχολής [Tarihçiler kendileri hakkında konuştuklarında. Yunan milli okulunun öncülüğünde ulusal tarihçinin rolü]. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης ve Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης (επίμ), Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1833-2002 [Yunanistan’da modern tarihyazımı, 1833-2002], Τόμος Α, (s. 81-101). Αθήνα: Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών/Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.
• Κυβέρνησις Γεωργίου Παπανδρέου από 19.2.1964 εώς 15.7.1965. Γενική Γραμματεία της Κυβέρνησης [Hükümet Genel Sekreterliği]. 15.07.2018 tarihinde http://www.ggk.gov.gr/?p=1239 adresinden alınmıştır. Κωνσταντόπουλος, Σ. (9.10.1965). Καταγγέλωμεν ότι παραποιείται η ελληνική ιστορία εις τα Γυμνάσια. Αι Ευθύναι του υπουργού της Παιδείας και της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου [Ortaokullarda okutulan Yunan tarihinin tahrif edildiğine dair suç duyurusunda bulunuyoruz. Eğitim Bakanı ve Edebiyat Fakültesinin sorumlulukları]. Απογευματινή, Έτος 23, Αριθμός 3955.
• Λιάκος, A. (12. 05. 2002). Γιατί πρέπει να φενακίζουμε τα παιδιά; [Neden çocukları aldatmak zorundayız?]. Το Βήμα (Νέες Εποχές), Έτος 81, Αριθμός 13558.
• Λιάκος, A. ve Γαζή, E. (2011). Το 1922 και οι πρόσφυγες: μία νέα ματιά [1922 ve göçmenler: yeni bir bakış]. Αθήνα: Νεφέλη.
• Λιάκος, Α. (2004). Το Ζήτημα της συνέχειας στην νεοελληνική ιστοριογραφία [Modern Yunan tarih yazımında secerecilik meselesi], Πασχάλης Μ. Κιτρομιλήδης ve Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης, Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1833-2002 [Yunanistan’da modern tarihyazımı, 1833-2002]. Πρακτικά, Τόμος Α, (s. 53-65). Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Ινστουτούτο Νεοελληνικών Ερευνών.
• Μαυροκορδάτος, Γ. Θ. (2015). 1915. Ο Εθνικός Διχασμός [1915. Ulusal Bölünme]. Αθήνα: Πατάκη.
• Μαυροκορδάτος, Γ. Θ. (2018). Μετά το 1922. Η παράταση του Διχασμού [1922’den sonra. Ulusal Bölünmenin devam ettiği yıllar]. Αθήνα: Πατάκη.
• Μη κρυπτώμεθα όπισθεν των δακτύλων μας [Gerçeği gizlemeyelim]. (1919, Haziran 11). Νέα Ελλάς, Έτος ΣΤ, Αριθμός 1851, s. 1.
• Μητσόπουλος, Κ. Μ. (1900). Γεωγραφία Φυσική και Πολιτική [Fiziki ve Siyasi Coğrafya]. Εν Αθήναις: παρά τω Εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ.
• Μπουζάκης, Σ. (2007). Η Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929: Νέα παράσταση της παλιάς κωμωδίας ή προσπάθεια των κομμουνιζόντων όπως υπονομευθώσι τα θεμέλια του αστικού κράτους; Μία ακόμη προσπάθεια ερμηνείας [1929 Eğitim reformu: Eski bir komedinin yeni temsili ya da burjuva devletinin temellerini komünistlerin yıkma çabası]. Η Εκπαιδευτική πολιτική στα χρόνια του Ελευθερίου Βενιζέλου [Eleftherios Venizelos döneminde eğitim politikası]. Πρακτικά Συνεδρίου 22-24 Ιανουαρίου 2004, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, s. 143-160.
• Μπουρνάζος, Σ. Χ. (2007). Η αντίδραση και οι αντιδράσεις στις μεταρρυθμίσεις [Reformlara tepkiler], Η Εκπαιδευτική πολιτική στα χρόνια του Ελευθερίου Βενιζέλου [Eleftherios Venizelos döneminde eğitim politikası]. Πρακτικά Συνεδρίου 22-24 Ιανουαρίου 2004, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, s. 161-174.
• Να καούν τα μαλλιαρά Βιβλία [Ayaktakımının kitapları yakılsın]. (1921, Ocak 15). Εμπρός, Έτος 25, Αριθμός 8712, s. 2.
• Παπαντωνίου, Ζ. Λ. (1918). Τα Ψηλά Βουνά, αναγνωστικό Γ. Δημοτικού Εκδ. 1 [İlkokul 3. sınıf Yüksek Dağlar okuma kitabı]. Αθήναι: Εθνικόν Τυπογραφείον.
• Παπαντωνίου, Ζ. Λ. (1919). Τα Ψηλά Βουνά, αναγνωστικό Γ. Δημοτικού, Εκδ. 2 [İlkokul 3. sınıf Yüksek Dağlar okuma kitabı]. Αθήναι.
• Παπαρρηγόπουλος, K. (1860). Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Από των αρχαιότατων χρόνων μέχρι των νεωτέρων, Χάριν των πολλών εξεργάσθεισα, τόμος 1 [Yunan Ulus Tarihi. Antik dönemden çağdaş döneme, cilt 1]. Εν Αθήναις: εκ της τυπογραφίας Σ. Παυλίδου.
• Πολίτης, Α. (1984). Η διαφοροποίηση της ελληνικής στάσης απέναντι στους Βούλγαρους στα μέσα του 19ου αιώνα. Προβλήματα εθνικισμών [19. Yüzyıl ortalarında Bulgarlara karşı Yunanların tutum değiştirmesi]. Η Αριστερά Σήμερα 8, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος, s. 58-62.
• Πολιτικές κόντρες μετά την απόσυρση του... συνωστισμού [“İtişip kakışmak” kitabının toplatılmasından sonra yaşanan siyasi tartışmalar]. (2007, Eylül 26). Eλεύθερος Τύπος, Αριθμός: 107, s. 2-4.
• Ρεπούση, M., Ανδρεάδου, Χ., Πουταχίδης Α. ve Τσίβας, Α. (2006). Στα Νεότερα και Σύγχρονα Χρόνια, Ιστορία ΣΤ Δημοτικού [İlkokul 6. sınıf Tarih kitabı, Çağdaş Dönemler]. Αθήνα: ΟΕΔΒ.
• Σκοπετέα, E. (1988). Το Πρότυπο Βασίλειο και η Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880) [Örnek Krallık ve Megali İdea. Yunanistan’daki ulusal sorunun boyutları (1830-1880)]. Αθήνα: Πολύτυπο.
• Τα βιβλία των νέων Ελλήνων [Yunan gençlerinin kitapları]. (1919, Şubat 4). Αθήναι, Έτος 17, Αριθμός (108) – 5867, s. 1.
• Τα Ψηλά Βουνά. Παιδαγωγική επανάστασις [Yüksek Dağlar kitabı pedagojik bir devrimdir]. (1919, Ocak 27). Ριζοσπάστης, Έτος Β, Αριθμός: 547, s. 1.
• Το Αναγνωστικόν της Γ τάξεως [İlkokul III. sınıf okuma kitabı]. (1919, Ocak 9). Εμπρός, Έτος 23, Αριθμός 7989, s. 1.
• Φ.Ε.Κ Α106/1918. Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος [Yunan Krallığı Resmi Gazetesi], Αριθμός: 106, Εν Αθήναις, 15 Μαίου 1918, Νόμος 1422, Τέυχος 1, Τμήμα ΙΙ.
• Φ.Ε.Κ Α147/1921. Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος [Yunan Krallığı Resmi Gazetesi], Αριθμός: 147, Εν Αθήναις, 15 Μαίου 1918, Νόμος 2678, Τέυχος 1, Άρθρο: 4.
• Φ.Ε.Κ Α182/1964. Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος [Yunan Krallığı Resmi Gazetesi], Αριθμός: 182, Εν Αθήναις, 24 Οκτωβρίου 1964, Νόμος 4379, Τέυχος 1, Άρθρο: 5.
• Φ.Ε.Κ Α87/1836. Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος [Yunan Krallığı Resmi Gazetesi], Αριθμός: 87, Εν Αθήναις, 31 Δεκεμβρίου 1836, Περί των ελληνικών σχολείων [Okul kitapları hakkında], Τμήμα ΙΙ, s. 458-473.
• Φραγκουδάκη, Ά. (2007). Η Καθαρεύουσα στο Σύνταγμα του 1911: όταν η πατρίδα υπερισχύει πολιτικά της κοινωνίας [1911 Anayasasında Katharevusa: vatan toplum karşısında politik olarak güçlendiğinde]. Η Εκπαιδευτική πολιτική στα χρόνια του Ελευθερίου Βενιζέλου [Eleftherios Venizelos döneminde eğitim politikası]. Πρακτικά Συνεδρίου 22-24 Ιανουαρίου 2004. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, s. 55-61.
• Φρανγουδάκη, A. (1997). Απόγονοι Ελλήνων από τη μυκηναϊκή εποχή: η ανάλυση των εγχειριδίων ιστορίας. Άννα Φρανγουδάκη, ve Θάλεια Δραγώνα, Τι είναι η πατρίδα μας; Εθνοκεντρισμός στην εκπαίδευση [Vatanımız ne anlama gelir? Eğitimde ulus merkezcilik], (s. 344-400). Αθήνα: Αλεξάνδρεια.