KIPÇAKÇADA SÜT VE SÜT ÜRÜNLERİ İLE İLGİLİ SÖZVARLIĞI

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 1, 1 - 17, 30.04.2021

Ayşe Şeyma Fındık

https://doi.org/10.30568/tullis.856719

Öz

Kıpçakça 13-15. yüzyıllar arasında Karadeniz’in kuzeyinde (bugünkü Rusya, Ukrayna, Kafkaslar), Mısır ve Suriye’de yazı dili olarak kullanılmıştır. Batı Türkçesinin kuzey grubuna mensup olmasına rağmen, 12. yüzyılda Kıpçakların Mısır’a köle olarak gitmelerinden dolayı, Mısır ve Suriye coğrafyasında da yayılma sahası bulmuş ve bu coğrafyada konuşulan dil Memluk Kıpçakçası olarak sınıflandırılmıştır. Birçok eser Arapların Türkçeyi öğrenmelerini kolaylaştırmak amacıyla yazılmıştır. Yazılan eserlerin büyük çoğunluğu sözlük ve gramer kitaplarından oluşmaktadır. Türk kavimlerine hayvancılığın ön asyadan ve Harezm yoluyla girdiği ve hayvanları evcilleştiren ve geliştiren bölgelerin başında Orta Asya’nın geldiği bilinmektedir. Süt ürünlerinin sözvarlığının Türk boylarında değişiklik göstermesinin sebepleri olarak saklama koşullarının farklı olması, sütün cinsi, sütün diğer malzemelerle oranı, pişme biçimi olarak sayılabilir. Bu çalışmada süt ve süt ürünleriyle ilgili sözvarlığı tarihi Kıpçakça dönemine ait eserler aracılığıyla incelenmiş ve tarihi Türk dilleri ve çağdaş Kıpçakçadaki kullanım durumuna bakılmıştır. Karadeniz’in kuzeyinde latin harfli olarak tüccarlar için yazılmış olan Codex Cumanicus’ta süt ürünleri ile ilgili sözvarlığına rastlanılmadığından dolayı çalışma içinde sözlüğün ismi zikredilmemiştir. Çağatayca dönemine ait yalnızca sözlüklere bakılmış olup, sözcüğün edebi eserlerde geçip geçmediği bilgisine yer verilmemiştir. Sözcük hakkında etimoloji sözlüklerinde yer alan görüşler de ayrıca sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kıpçakça, Süt Ürünleri, Çağdaş Kıpçakça

Kaynakça

• AĞAR, M.Emin (1986) Baytaratu’l-Vazıh, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü
• AĞAR, M.Emin (1989) Kitab-u fi’l-Fıkh bi-Lisani’t-Türki (İnceleme-Metin-Sözlük), Doktora Tezi, Marmara Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü
• AKSAN, Doğan (2008) Türkçeye Yansıyan Türk Kültürü, Bilgi Yayınevi, İstanbul
• ARAT, R.R. (1979-1985) Kutadgu Bilig/Yusuf Has Hacib, TDK, Ankara
• ATA, Aysu (1997) Kısasü'l-Enbiya (Peygamber Kıssaları): Dizin/Burhanoğlu Kadı Nasiruddin, TDK, Ankara
• ATA, Aysu (1998) Nehcü’l-Feradis, Uştmahlarnıng Açuk Yolu, Dizin-Sözlük, TDK, Ankara 1998
• ATALAY, Besim (1945) Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lugati’t-Türkiyye, TDK, Ankara
• ATALAY, Besim (1970) Abuşka Lugati veya Çağatay Sözlüğü, Ayyıldız Matbaası, Ankara
• ATALAY, Besim (1985-1986) Divanu Lugatı’t-Türk Tercümesi, C I-V, TDK, Ankara
• AYVERDİ, İlhan (2005) Kubbealtı Lugatı Misalli Büyük Türkçe Sözlük, C I-III, İstanbul BAMMATOV, Z.Z. (1969) Kumıksko Russkiy Slovar’, Moskva
• BASKAKOV, N.A. (1963) Nogaysko Russkiy Slovar’, Moskva
• BASKAKOV, N.A., S.M Szapzal, A. Zajaczkowski (1974) Karaimsko-Russko-Pol’skiy Slovar’, Moskva
• - (1958) Başkirsko-Russkiy Slovar’, Moskva
• BATTAL, Abdullah (1934) İbnü-Mühenna Lugati, Devlet Matbaası, İstanbul
• BEKTAEV, Kaldıbay (2001) Kazaksko Russkiy Slovar’
• BERTA, Arpad (1996) Deverbale Wortbildung im Mittelkiptschakischen-Türkischen, Wiesbaden 1996
• BOROVKOV, A.K. (2002) Orta Asya’da bulunmuş Kur’ân tefsirinin söz varlığı (XII.-XIII. yüzyıllar), Çev. H.İ. Usta, TDK, Ankara
• CAFEROĞLU, Ahmet (1931) Abu Hayyan, Kitab al-İdrak li-lisan al-Atrak, İstanbul
• CAFEROĞLU, Ahmet (2011) Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK, Ankara
• CLAUSON, Sir Gerard (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford
• - (1960) Muhammad Mahdi Xān, A Persian Guide to the Turkish Language, GMS, New Series XX, London
• COURTEILLE, Pavet de (1870) Dictionnaire Turc-oriental, Paris
• ÇAĞBAYIR, Yaşar (2007) Ötüken Türkçe Sözlük, 5c., Ötüken Neşriyat, İstanbul
• DELİCE, İbrahim (2003) Hulasa Okçuluk ve Atçılık, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2003
• DOERFER, Gerhard (1963-1975) Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, 4c., Wiesbaden
• DS: (1993) Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, XI C., TDK, Ankara
• ERDAL, Marcel (1991) Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, C. I-II, Wiesbaden EREN, Hasan (1999) Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Bizim Büro Basımevi, Ankara
• GABAIN, A. Maria (2007) Eski Türkçenin Grameri, Çev. Mehmet Akalın, TDK, Ankara
• IŞITMAN, İ.R. (1941) Muhakemetu’l-Lugateyn/Ali Şir Nevayi, TDK, Ankara
• İZBUDAK, Veled (1989) el-İdrak Haşiyesi, TDK, Ankara
• LESSING, F.D. (2003) Moğolca-Türkçe Sözlük: A-N, Çev. Günay Karaağaç, TDK, Ankara
• KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1989) Seyfi Sarayi, Gülistan Tercümesi, TDK, Ankara
• KUANIŞBAYEV, Ercan (2006) Kitab-ı fi’l fıkh (giriş-metin-dizim-tıpkıbasım), Doktora Tezi, Marmara Ünv. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü
• ORALTAY, Hasan, N. Yüce, S. Pınar (1984) Kazak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul
• ÖGEL, Bahaeddin (1978) Türk Kültür Tarihine Giriş 4, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1978
• POPPE, Nicholas (2009) Mukaddimetu’l-Edeb: Moğolca-Çağatayca Çevirinin Sözlüğü, Çev. Mustafa Kaçalin, TDK, Ankara
• SULAK, Salih (2011) Kaynaklardan Ders Kitaplarına Aktarma: Kutb’un Husrev ü Şirin’inin Metin, Çeviri ve Sözlüğü, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Ünv. Eğitim Bilimleri Enstitüsü Türkçe Eğitimi Anabilim Dalı
• Şeyh Süleyman Efendi-yi Buhari (1882) Lugat-i Çaġatay ve Türki-yi Osmani, Mihran Matbaası, İstanbul
• ŞÜKÛN, Ziya (1984) Gencine-i Güftar Ferheng-i Ziya, MEB Basımevi, İstanbul
• TENIŞEV, E.R., X.İ. Süyünç (1989) Karaçaevo-Balkarsko Russkiy Slovar’, Moskva
• TOMAH, Dvuh (2007) Tatarsko-Russkiy Slovar’, 2 c., Kazan
• TOPARLI, Recep (1987) Kitab-ı mukaddime-i Ebü'l-Leys es-Semerkandi/Ebü'l-Leys İmamülhüda Nasr b. Muhammed b. Ahmed Semerkandi, Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Erzurum
• TOPARLI, Recep (1992) İrşadü’l-Mülük ve’s-Selatin, TDK, Ankara
• TOPARLI, Recep (2018) ed-Dürretü’l-mudiyye fi’l-lugati’t-Türkiyye, TDK, Ankara
• TOPARLI, Recep, S. Çöğenli, N. Yanık (1999) El-Kavaninü’l-külliyye li zabti’l-lügati’t-Türkiyye, TDK, Ankara
• TOPARLI, Recep, S. Çöğenli, N. Yanık (2000) Kitab-ı mecmu-ı tercüman-ı Türki ve acemi ve mugali, TDK, Ankara
• TOPARLI, Recep, H. Vural, R. Karaatlı (2007) Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK, Ankara
• - (1993) Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, 12 c., Ankara Ünv. Basımevi, Ankara
• ÜNSAL, Artun (1997) Süt Uyuyunca, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul
• ÜNVER, Süheyl (1936) Türklerde Yoğurdun Eskiliği Hakkında Birkaç Kelime, Tedavi Kliniği Yayınları, İstanbul
• YUDAHIN, K.K. (1957) Orusça Kırgızça Sözdük, Kırgız CCR İlimder Akademiyası, Moskva
• YÜCE, Nuri (1988) Mukaddimetü’l-Edeb, Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, TDK, Ankara
• ZAJACZKOWSKİ, A. (1958) Vocabulaire Arabe-Kıptchak de l’epoque de l’Etat Mamelouk, Bulgat aş-Muştaq fi lugat at-Turk wa’l-Qıfçak, ll- ere partie, Le nom, Warszawa